Skepter 32.4 (2019)

Vierde nummer van jaargang 32, verschenen 20 november 2019.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel.

Beknopte inhoud

• De marshmallowproef door Suzanne Weusten
  Volgens de fameuze ‘marshmallowproef’ zijn wilskracht en zelfbeheersing cruciaal voor een gezond en gelukkig leven. Hoe logisch dat ook klinkt, de voorspellende waarde van de test is zwaar overschat, zo blijkt uit nader onderzoek.
• Zijn wij alleen? door Marcel Hulspas
  Eeuwenlang waren wetenschappers ervan overtuigd dat het heelal tjokvol leven moest zitten. De argumenten waren vooral van theologische en filosofische aard.
• Het fenomeen De Rubini door Jaap Bos en Friso Hoeneveld
  In de zomer van 1919 was Nederland in de ban van een heus ‘fenomeen’, een telepaat die zich Eugène de Rubini liet noemen en het grote publiek én de wetenschap wist te fascineren.
• Vertrouwen in placebo door Ronald Veldhuizen
  Over het placebo-effect en zijn duistere tegenhanger, ‘nocebo’, bestaan heel wat misverstanden, betoogt gezondheidspsycholoog Andrea Evers. Een interview.
• Lokaas voor literatoren door Hans van Maanen
  De schedel van de Piltdown-mens, de schilderijen van Van Meegeren en de schavuitenstreek van Alan Sokal, u zult ze wel kennen. Wat weet u van de Julia-grap?
• Elf moderne misvattingen over erfelijkheid en homoseksualiteit door Peter Vermij
• Stralende ogen door Jan Willem Nienhuys
  Kinderen denken dat er om te zien iets uit de ogen komt, en opmerkelijk genoeg denkt ongeveer de helft van de volwassenen dat ook. Althans, dat zeiden Gerald Winer en collega’s in de jaren negentig na proeven met psychologiestudenten.
• Chiropraxie en wetenschap door Agnes Tieben en Maarten Koller
  Leden van de Skepsiswerkgroep Utrecht in gesprek met Sidney Rubinstein, epidemioloog aan de Vrije Universiteit, én chiropractor.
• Shermer gefopt door Pepijn van Erp
  Een auteur waarvan het tijdschrift Skeptic sinds 2016 een aantal artikelen publiceerde bleek zijn geloofsbrieven vervalst te hebben.
• SKEPSISCONGRES 2019 door Marit Willemsen
• ECSO-CONGRES 2019 door Aliëtte Jonkers
• Goed kijken is niet genoeg door Luc Quadackers
  Boekbespreking: Gustav Kuhn: Experiencing the impossible: the science of magic.
• Hoe konden ze zo dom zijn? door Pepijn van Erp
  Boekbespreking: David Robert Grimes: The irrational ape: why flawed logic puts us all at risk and how critical thinking can save the world.
• Opium van de uilskuikens door Peter Zegers
  Boekbespreking: Rudy Reichstadt: L’opium des imbéciles.
• Denkfouten in een modern jasje door Pepijn van Erp
  Boekbespreking: Maarten Boudry en Jeroen Hopster: Alles wat in dit boek staat is waar*.
• Ype en Ionica zijn skeptisch

Samenvattingen

De marshmallowproef
Suzanne Weusten
Skepter 32.4 (2019) p. 4-8

Bij de marshmallowproef, bedacht door Walter Mischel (1930-2018), krijgt een kind de keus tussen één marshmallow meteen of twee als het een kwartier wacht. Oorspronkelijk doel was achterhalen welke strategieën kinderen gebruiken om verleidingen te weerstaan. De ‘wachters’ hadden vele jaren later hersenscans met een actievere prefrontale cortex. Mischel schreef er een boek over (2014). Anderen vonden analoge resultaten. Maar het klopt niet erg. Er zijn andere, veel belangrijker sociale factoren dan ‘zelfbeheersing’ die succes bepalen. Ook belangrijk is of de proefleider betrouwbaar overkomt. Mischel had proeven gedaan met een kleine zeer bevoorrechte groep: kinderen van docenten van de Stanford-universiteit. Veel van de opwinding over Mischels resultaat is een effect van popularisering.

Trefwoorden: marshmallowproef, Walter Mischel, prefrontale cortex, ventrale striatum, zelfbeheersing, David Brooks, Sesamstraat, Terrie Moffitt, Avshalom Caspi, Roy Baumeister, Carol Dweck, Celeste Kidd, betrouwbaarheid, Tyler Watts
Onderwerp: psychologie

Zijn wij alleen?
Marcel Hulspas
Skepter 32.4 (2019) p. 9-13
(Moon hoax) (kader zonder titel)
Skepter 32.4 (2019) p. 12
(Orson Welles en War of the Worlds) (kader zonder titel)
Skepter 32.4 (2019) p. 13

Vele geleerden in vroeger tijden meenden dat andere planeten bewoond waren, dat andere sterren dan de zon ook planeten hadden en dus intelligent leven. De astronoom William Herschel meende zelfs (1795) dat de zon bewoond was. William Whewell twijfelde aan buitenaards leven, maar zoals hij waren er niet veel. Marconi trachtte contact te maken met Mars. In 1976 kon onderzoek door Marslander Viking geen leven aantonen.

Trefwoorden: Giordano Bruno, Kepler, Galileo, Descartes, Huygens, Newton, Herschel, Whewell, Schiaparelli, Marskanalen, Moon hoax, Edgar Allen Poe, Hans Pfaall, Orson Welles, War of the Worlds, Marconi, NASA, Viking
Onderwerp: ufo’s – aliens

Het fenomeen De Rubini
Jaap Bos en Friso Hoeneveld
Skepter 32.4 (2019) p. 14-18

Evzen Plachy (1891-1964), toneelnaam Eugène de Rubini was een ‘telepaat’ met een strafblad (afpersing), die furore maakte in de jaren 1910. In 1919 trad hij op in Nederland. Het geheim van zijn succes was deels dat hij wetenschappers bereid vond te garanderen dat hij een echte telepaat was. Hij had ook een bijzonder vermogen om (onbewuste) reacties van omstanders te interpreteren. In elk geval verdween zijn vermogen als hij geblinddoekt werd. Hij trouwde in 1919 met een Haags meisje, vertrok naar de VS, maar had daar weinig succes.

Trefwoorden: Evzen Plachy, Eugène de Rubini, telepathie, Heinrich Lauterstein, Jacob van Rees, Zeehandelaar, spierlezen, George M. Stratton, Hetty de Waard, Houdini
Onderwerp: paranormale – helderziende persoon

Vertrouwen in placebo
Ronald Veldhuizen
Skepter 32.4 (2019) p. 19-23

Interview met gezondheidspsycholoog professor Andrea Evers. Het placebo-effect is gevolg van een leerproces. Het kan beschouwd wordt als een additioneel effect bij een reguliere behandeling. Het nocebo-effect werkt net zo. Het grootste probleem van huisartsen is zelfs bijwerkingen die door nocebo’s zijn veroorzaakt, mede trouwens door de gewetensvolle waarschuwingen van de artsen zelf. Overigens is 50% van de klachten die een huisarts voor het eerst ziet onverklaard, en de arts kan vaak niet in een minuut of tien bedenken wat er aan te doen is. Nocebo-effecten blijken te verminderen als ze worden uitgelegd. Alternatieve behandelaars geven hun klanten het gevoel ze serieus te nemen. Huisartsen kunnen vaak beter leren communiceren, bijvoorbeeld meer open vragen stellen en de patiënt in de ogen kijken.

Trefwoorden: placebo-effect, nocebo-effect, cyclosporine, prikkelbare darm, Fiona Crichton, Keith Petrie
Onderwerp: gezondheid – placebo

Lokaas voor literatoren
Hans van Maanen
Skepter 32.4 (2019) p. 24-27

In 1885 schreven Willem Kloos en Albert Verweij de gedichtencyclus Julia: een verhaal uit Sicilië, door ‘Guido’ (1800 versregels). Het was opzettelijk rommel (een persiflage op werk van Martinus van Loghem), en een half jaar later namen ze alle recensenten – in het bijzonder Van Loghem zelf – op de hak die het prachtig hadden gevonden. Overigens had De Gids geen aandacht aan Julia gegeven.

Trefwoorden: hoax, Kloos, Verwey, tachtigers, Van Loghem, Julia, Beets, Ten Kate, de Génestet, Frederik van Eeden, W. Gosler, Holda, Jeanne Clant van der Mijll-Piepers, Frits Smit Kleine, Jan de Vos, Jan Greshoff
Onderwerp: misvattingen

Elf moderne misvattingen over erfelijkheid en homoseksualiteit
Peter Vermij
Skepter 32.4 (2019) p. 28-32

De eerste misvatting is dat homoseksualiteit één eigenschap is en de opvallendste is dat één homoseksuele ervaring iemand tot homoseksueel maakt. De meeste andere gedemonstreerd aan citaten uit landelijke dagbladen.

Trefwoorden: homoseksualiteit, genetica, heritability, erfelijkheid, lesbiënnes, Dean Hamer, homogen, Geneplaza
Onderwerp: wetenschap – biologie

Stralende ogen
Jan Willem Nienhuys
Skepter 32.4 (2019) p. 33-36

Ongeveer de helft van alle volwassenen denken dat er bij ‘zien’ een soort stralen uit het oog komen. Zelfs bij expliciete vragen zoals ‘komt er iets uit de ogen bij het zien’ antwoordt 5 tot 13 procent (afhankelijk van de proefgroep) ja. De psycholoog Gerald Winer deed hier in de jaren 1990 tal van proeven mee. Veel van het proces van ‘zien’ vindt in de hersenen plaats. Mogelijk ontstaat de misvatting doordat het subjectieve gevoel van de aandacht ergens op te richten wordt aangezien voor een soort straling.

Trefwoorden: Epicurus, Hunayn ibn Ishaq al-Ibadi, ibn Sina, Avicenna, Hassan ibn al-Haitham, Alhazen, Scott Lilienfeld, Gerald Winer, Superman, Arvid Guterstam
Onderwerp: misvattingen

Chiropraxie en wetenschap, het blijft lastig
Agnes Tieben en Maarten Koller
Skepter 32.4 (2019) p. 37-40

De auteurs gingen in gesprek met de chiropractor Sidney Rubinstein. Die had een stuk in BMJ gepubliceerd, dat zegt dat ‘Spinal Manipulation’ niet beter is dan placebo of pijnstillers. Dit op basis van 47 studies waarvan 8 met placebocontrole (en die nog van lage kwaliteit). Toch vindt Rubinstein dat de tijd is gekomen voor erkenning van chiropraxie. In de discussie komt het risico op dissectie (beschadiging aan een nekslagader) ter sprake. De auteurs concluderen dat chiropraxie terecht niet erkend wordt.

Trefwoorden: chiropraxie, chiropractie, chiropractor, spinal manipulation, osteopathie, manuale therapie, Rubinstein, De Zoete, dissectie, Rik Kranenburg, David Cassidy, Harriet Hall, Edzard Ernst, subluxatie, Clay Jones
Onderwerp: gezondheid – chiropractie

Shermer gefopt
Pepijn van Erp
Skepter 32.4 (2019) p. 41-42

Hoodredacteur Michael Shermer van The Skeptic heeft zich laten foppen door ‘dr.’ John Anthony Glynn. Die was geen psycholoog en ook niet gepromoveerd. Wel was hij auteur van wel vier (twee print, twee online) artikelen sinds 2016 in The Skeptic. Het eerste ging over vuurwapengeweld en videospelletjes. Het bedrog kwam uit in september 2019. Zie Shermers artikel. In dit artikel worden nog 26 andere tijdschriften genoemd waarin Glynn gepubliceerd had.
NB. Deze nep-auteur schreef nog op 17 juli 2019 een blogartikel voor Skeptical Inquirer (https://centerforinquiry.org/blog/can-evolutionary-psychology-explain-climate-change-indifference/, nog te vinden via de Wayback Machine, maar snel en stilletjes verwijderd).

Trefwoorden: Michael Shermer, John Anthony Glynn, Bahrein, Intellectual Dark Web, Humor Times, predatory open access publisher
Onderwerp: wetenschap – fraude

Skepsiscongres 2019
Het grote verhaal ontleed
Marit Willemsen
Skepter 32.4 (2019) p. 43-46

Verslag van het 32ste Skepsiscongres op 2 november te Amersfoort. Leonie de Jong betoogt dat populisme, complotdenken en ‘big history’ gemeen hebben dat ze een simplistische kijk op de wereld hebben. Populisme bijvoorbeeld ‘goede volk’ versus ‘corrupte elite’. Constance van Hall en en Joris Burmeister – leraren op het A. Roland Holstcollege te Hilversum – geven ‘Big History’, maar ze zoomen voortdurend in en uit. Niet simplistisch. Wetenschapsjournalist Charles Mann merkt op dat bijna alle pogingen om een groot verhaal te vertellen niet door historici gedaan zijn. Jan Willem Nienhuys kraakt Sapiens van Harari af, onder meer omdat Harari zo wegloopt met de charlatan Francis Bacon (zie ook het artikel in Skepter 32.2) en denkt dat vuurwapens een westerse uitvinding zijn. Tot slot meldt Matthijs van Boxsel – in de woorden van dagvoorzitter Van Calmthout – dat domheid de enige constante in ons aller geschiedenis is.

Trefwoorden: big history, complot, domheid, van Boxsel, Francis Bacon, Harari, Charles Mann
Onderwerp: skeptici – congres

ECSO-Congres 2019
Van medische misleiding tot internetfraude
Aliëtte Jonkers
Skepter 32.4 (2019) p. 47-49

Het Europese skeptische congres was dit jaar in Gent (29-8 tot met 1-9). Er was een grote variëteit aan onderwerpen: Gauquelin, vitamine B12, vaccinatie in Roemenië, chronische lyme, antikwakzalversstrategie, paranormaal geloof, bijnadoodervaringen bij patiënten met locked-in syndroom, angst voor genetische manipulatie, internetfraude, kunstvervalsers, en behandeling van psychopaten.

Trefwoorden: congres, skeptici
Onderwerp: skeptici – congres

Skeptics in the Pub
Skepter 32.4 (2019) p. 49

Reclame voor Skeptics in the Pub in Amsterdam e Groningen (elke tweede maandag van de maand).

Trefwoorden: skeptici
Onderwerp: skeptici – organisatie

Goed kijken is niet genoeg
Luc Quadackers
Skepter 32.4 (2019) p. 50-51

Bespreking van Gustav Kuhn, Experiencing the impossible: the science of magic (2019). Een breed overzicht van hoe goocheltrucs werken. Een belangrijk ingrediënt is misleiding. Zo kan iemand misleid worden door te denken dat een keuze vrijwillig is gemaakt. Ook paranormaliteit, gezichtsbedrog en hypnose komen aan bod. Er is een bijzondere relatie tussen skepticisme en goochelen: Beroemde goochelaars zijn vaak actieve skeptici en skeptici zijn vaak dol op goochelen.

Trefwoorden: goochelen, gezichtsbedrog
Onderwerp: skeptici – goochelkunst

Hoe konden ze zo dom zijn?
Pepijn van Erp
Skepter 32.4 (2019) p. 51-52

Bespreking van David Robert Grimes, The irrational ape: why flawed logic puts it all at risk and how critical thinking can save the world (2019). Een moderne versie van Sagans book The demon haunted world (1995). Een belangrijk voorbeeld van de dodelijkheid van bijgeloof: 300.000 aidsdoden ten gevolge van Mbeki’s geloof aan charlatans.

Trefwoorden: denkfouten, Stanislav Petrov, Vasili Archipov
Onderwerp: psychologie – denkfouten

Opium van de uilskuikens
Peter Zegers
Skepter 32.4 (2019) p. 53-54

Bespreking van Rudy Reichstadt, L’opium des imbéciles (2019). Reichstadt begon in 2007 een blog over complottheorieën. Kenmerkend voor complotdenkers is het contrast tussen de scepsis versus het ‘officiële’ verhaal en de extreme en luie lichtgelovigheid jegens het complotverhaal. De toenemende tolerantie voor samenzweringsverhalen in media en bij politici is zorgelijk. DE burgrs zouden meer moeten doen, verbieden van hogerhand is zinloos

Trefwoorden: complot, samenzwering
Onderwerp: complotten – algemeen

Denkfouten in een modern jasje
Pepijn van Erp
Skepter 32.4 (2019) p. 54

Bespreking van Maarten Boudry en Jeroen Hopster, Alles wat in dit boek staat is waar* *en andere denkfouten (2019). Veel korte hoofdstukjes over oude en nieuwe denkfouten bijvoorbeeld elke kritiek wegzetten als ‘fobie’, bijvoorbeeld islamofobie (dat dan weer vertaald wordt met moslimhaat). Maar ook wafelijzermoraal (= Vlaams voor jijbak, omdat beide zijden van het wafelijzer evenveel beslag moeten krijgen) en Loki’s gamble komen aan de beurt.

Trefwoorden: denkfouten
Onderwerp: psychologie – denkfouten

Ype en Ionica zijn skeptisch
Ype Driessen en Ionica Smeets
Skepter 32.4 (2019) p. 55

Fotostrip, over het ouijabord.

Trefwoorden: ouijabord
Onderwerp: humor