Skepter 31.4 (2018)

Vierde nummer van jaargang 31, verschenen op 30 november 2018.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel.

Beknopte inhoud

• De bom van Bem door Eric-Jan Wagenmakers
  Zelden zal een wetenschappelijke publicatie zo’n groot onbedoeld effect hebben gehad als die van Daryl Bem over buitenzintuiglijke waarneming.
• Slapen met een app door Agnes Tieben
  Steeds meer mensen gaan naar bed met een slaap-app die ‘s nachts een oogje in het zeil houdt en ’s ochtends via een mooi grafiekje laat zien hoe goed en hoe lang ze geslapen hebben. Steeds meer deskundigen zetten er vraagtekens bij.
  
• Melatonine door Susanne de Joode
  Melatonine ‘helpt om in slaap te komen’ en moet ‘kort voor het naar bed gaan’ worden ingenomen, zo staat op de potjes van het voedingssupplement. En het is nog ‘wetenschappelijk bewezen’ ook. Dat is maar een heel klein deel van de waarheid.
  
• Doktertje spelen door Hans van Maanen
  In victoriaanse tijden masseerden dokters hun hysterische patiëntes met een elektrische vibrator tot orgasme. Zou het werkelijk?
• Bedrieglijke grafieken door Hilje de Boer
  Over taarten en staven, lijnen en assen.
  
• Het goede fruit hangt net te hoog door Ronald Veldhuizen
  Voedingsonderzoek heeft inmiddels de reputatie schijn-waarheden te produceren: eerst schrijft het grote gezondheidswinst toe aan zaken als walnoten, visolie of koffie, maar later blijkt die allemaal tegen te vallen of zelfs in het geheel niet te kloppen. Het vakgebied doet te weinig om missers te voorkomen, vinden critici.
  
• Skeptics in the pub (agenda)
• Superhelden tussen hemel en aarde door Mickey Steijaert
  Verslag van het Skepsiscongres 2018.
• De zaak-Santilli
  • Hoe het allemaal begon… door Pepijn van Erp
  • …en hoe het afliep door Jan Willem Nienhuys
• Homeopathie in België door Jan Willem Nienhuys
  Boekbespreking.
• Uit het konijnenhol door Pepijn van Erp
  Boekbespreking.
• Kwantumastrologie door Jan Willem Nienhuys
  Boekbespreking.
  
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

De bom van Bem
Eric-Jan Wagenmakers
Skepter 31.4 (2018) p. 4-9

Cornell-hoogleraar Daryl Bem had in negen experimenten met in totaal wel 1000 proefpersonen aangetoond dat precognitie bestaat. De proefpersonen moesten bijvoorbeeld raden aan welke kant van het computerscherm een (random) plaatje zou verschijnen. Niemand geloofde het natuurlijk. Bem had aangetoond wat je met de gangbare statistische methoden in de sociale psychologie en een forse dosis zelfbedrog kunt bereiken. Hij had bijvoorbeeld veel types plaatjes en veel types proefpersonen. De subgroep ‘erotische plaatjes+extraverte proefpersonen’ scoorde goed – klaar.
Hij vond het niet nodig deze uit exploratie gevonden hypothese (‘exploratief gehengel’) met een nieuwe experiment te checken. Tegen zoiets had Cicero al gewaarschuwd. Een van de middelen om onzin te voorkomen is preregistratie. Bem heeft ook laten zien dat ‘handig herschikken en selecteren’ van data ook met meta-analyses kan.
NB. Een andere methode is dat je het significatieniveau van bijvoorbeeld p=0,05 verlaagt tot p=0,005 als je 10 subgroepen bekijkt. De factor (hier 10) moet echter niet het aantal bekeken subgroepen zijn, maar het aantal subgroepen dat men bereid was te bekijken voor men het opgeeft iets ‘significants’ te vinden. Omdat dit aantal doorgaans onoverzichtelijk groot is, is achteraf hiervoor corrigeren ondoenlijk.

Trefwoorden: Daryl Bem, precognitie, exploratief onderzoek, preregistratie, subgroepen, Cicero
Onderwerp: paranormale – helderziendheid

Slapen met een app
Agnes Tieben
Skepter 31.4 (2018) p. 10-13

Een app op je telefoon kan registeren hoeveel je beweegt in je slaap, en zo hoeveel tijd je doorbrengt in ‘diepe slaap’. Maar dat meten ze niet. Ze geven bijvoorbeeld aan dat je 70 percent van de tijd diep slaapt, terwijl dat onder normale omstandigheden 20 percent is. Om serieus slaap te meten zijn elektrodes op hoofd en elders nodig en een ademhalingsmeter en voor de zekerheid ook nog camera’s, alles in een slaaplab. Draagbare sensoren en ‘smart’ watches zijn al beter dan telefoons onder het kussen. De informatie van zo’n apparaat kan slechts dienen om ongerust te maken, want je kunt je slaappatroon niet beïnvloeden. Volgens de Nederlandse slaapexpert Roy Raymann is de betere app even goed als een wearable. Je kunt er bij gebruik over langere tijd ‘onregelmatige slaap’ mee herkennen.

Trefwoorden: slapen, app, Fitbit, smart watch, Sebastiaan Overeem, slaaplab, actiegrafie, slaaptracker, Raymann, polysomnografie
Onderwerp: gezondheid – psychiatrie

Melatonine
Susanne de Joode
Skepter 31.4 (2018) p. 14-17

Het supplement melatonine is een zeer matig slaapmiddel (je gaat er gemiddeld 12 minuten eerder van slapen). Bij oordeelkundig gebruik kan men het gebruiken om de biologische klok weer gelijk te zetten met het normale dag- en nachtritme. Men wordt normaal slaperig een paar uur na de dim light melatonin onset (DLMO), en wil men die DLMO vervroegen, dan moet men de melatonine flink veel eerder dan het gewenste inslaaptijdstip innemen. Melatonine verschuift de biologische klok. De gebruiksaanwijzing van het supplement is dus fout, en het werkt sowieso alleen bij personen bij wie de DLMO niet klopt. Melatonine zou als geneesmiddel beschouwd moeten worden, niet als vrij verkrijgbaar supplement. Bij te hoge dosering wordt het middel gestapeld, wat een averechts effect heeft. De regelgeving is een chaos. De Inspectie voor de Gezondheidszorg wil doseringen vanaf 0,3 mg receptplichtig maken.

Trefwoorden: melatonine, voedingssupplement, Marcel Smits, DLMO, somnoloog, slaapcentrum, Ede, slaapritme, EFSA, Marijke Gordijn, College ter Beoordeling van Geneesmiddelen. NVWA, Voesele en Warenautoriteit, KNMP, NPN
Onderwerp: gezondheid – supplementen

Doktertje spelen
Hans van Maanen
Skepter 31.4 (2018) p. 18-23

Rachel Maines zag in Amerikaanse damestijdschriften en postordercatalogussen van rond 1900 veel advertenties voor de in 1880 uitgevonden vibrators staan, en kwam tot de conclusie dat artsen uit die tijd het ding gebruikten om ‘hysterische’ patiëntes te behandelen met ‘bekkenmassages’ zonder de seksuele betekenis ervan te snappen. Of de toen aangeprezen vibrators een orgastisch effect konden hebben is Maines niet nagegaan. Alles in een boekje uit 1999 (een uitwerking van een wetenschappelijk artikel uit 1989). Ze vermoedde zelfs dat een dergelijke behandeling maar dan met langdurige handmatige massages al sinds mensenheugenis door artsen werd gebruikt. Maines’ verhaal rammelde aan alle kanten en de Britse classica Helen King maakte gehakt van Maines’ gebruik van klassieke bronnen (2011) en in de zomer van 2018 zetten Hallie Liebermann en Eric Schatzberg het werk voort. Er was geen enkel bewijs dat dokters deden wat Maines beweerde, noch dat artsen aan het eind van de 19de eeuw zo onkundig waren van vrouwelijke seksualiteit. Het enige merkwaardige was dat niemand eerder aan de bel had getrokken. Integendeel, het boek kreeg zelfs een prijs van de Amerikaanse Historische Vereniging.

Trefwoorden: Maines, Nathalie Angier, vibrators, orgasme, Technology and Society, Sarah Rodriguez, Helen King, Liebermann, Schatzberg, The Atlantic
Onderwerp: geschiedenis

Bedrieglijke grafieken
Hilje de Boer
Skepter 31.4 (2018) p. 24-30

Er zijn allerlei methodes om met grafische voorstellingen van cijfermateriaal verkeerde indrukken te scheppen. Geïllustreerd aan de hand van een tiental meest Amerikaanse voorbeelden.

Trefwoorden: grafieken, datavisualisatie, taartdiagram, staafdiagram, verkiezingskaart, perspectief, ponzo-illusie, verticale as, nepcorrelatie, dataselectie
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Voedingswetenschap in de knel
Het goede fruit hangt net te hoog
Ronald Veldhuizen
Skepter 31.4 (2018) p. 31-38

Voedingswetenschap is in een crisis. De ‘resultaten’ zijn plenty, maar ze spreken elkaar vaak tegen. Dat komt door de onderzoeksmethode. Een typisch onderzoek laat mensen gedurende langere tijd vragenlijsten over hun eetgewooonten invullen en kijkt dan naar de ziekten die ze krijgen of naar de sterfte of iets dergelijks. Zo wordt statistische ruis aangezien voor ‘resultaten’. Op die manier kun je er wel achter komen wat gebrek aan vitamine C of jodium of foliumzuur doet. Diabetici moeten voorzichtig zijn met suiker en koolhydraten in de vorm van witbrood. Maar al dit exploratieve statistische onderzoek produceert voornamelijk onzin. (Zie ook het artikel ‘De bom van Bem’ in deze Skepter.) Een van de zwakke punten van vragenlijsten is dat die onbetrouwbaar zijn. Bij één onderzoek zouden de deelnemers verhongerd zijn als wat ze invulden correct was. In een andere studie leken de gezonde deelnemers een kilo fruit per dag te eten. Mensen met overgewicht onderschatten wat ze aan snacks naar binnen werken. John Ioannidis rekende voor dat het eten van twaalf hazelnoten per dag (volgens één studie) het leven met 12 jaar verlengde. Idem drie koppen koffie. Een sinaasappel per dag scheelt vijf jaar. Een plakje spek per dag scheelt daarentegen tien jaar de verkeerde kant uit. (NB. Wellicht verkregen door minieme effecten te extrapoleren.) Er zijn wel ideeën hoe het beter aan te pakken.
NB. Als je bij voedsel let op 20 ingrediënten, en bij de uitkomst op 20 ziekten of andere uitkomstmaten zullen er ongeveer 8 significante ‘resultaten’ geboekt worden, als je rekent met p=0,05. Er zijn nog andere methoden van p-hacking.

Trefwoorden: voedselwetenschap, Ioannidis, vragenlijsten, Bart Penders, Nhannes onderzoek, Edith Feskens, Martijn Katan, genetica, Maarten van Smeden, Sanne Visser
Onderwerp: gezondheid – voeding

Skeptics in the Pub (Agenda.)
Skepter 31.4 (2018) p. 38

Programma voor december 2018 en januari 2019 in Amsterdam en Groningen.

Trefwoorden: sceptici
Onderwerp: skeptici – organisatie

Skepsiscongres 2018
Superhelden tussen hemel en aarde
Mickey Steijaert
Skepter 31.4 (2018) p. 38-42
Skeptische pendel voor Nieuwscheckers (kader)
Skepter 31.4 (2018) p. 42

Het thema ‘Tussen hemel en aarde’ blijkt vooral te gaan over nepnieuws en dergelijke. Atheïst Seth Andrews interviewt via Skype Dan Batcheldor. De laatste infiltreerde in de groep van platteaardegelovigen. Julia Cramer verzet zich tegen het te pas en vooral te onpas gebruik van de term kwantum. George van Hal signaleert onzinwetenschap in films en boeken. Op het congres kreeg Peter Burger de Skepsis-pendel voor zijn hele oeuvre, maar in het bijzonder voor zijn werk aan Nieuwscheckers.

Trefwoorden: Batman, kwantum, Herman de Recgt, Johan Braeckman, dinosaurussen, Santilli
Onderwerp: skeptici – congres

De zaak-Santilli
Hoe het allemaal begon …
Pepijn van Erp
Skepter 31.4 (2018) p. 43-46

De zaak-Santilli begon met grove e-mailreacties, in 2012 al, in protest tegen onderzoek naar ene Kadeisvili, een alias van Santilli, in verband met de uitvinding (door Santilli) van een bijzondere toestand van water, het ’magnecuul’ HHO. In 2013 volgde Van Erps ontmaskering van Kadeisvili. Het gevolg was een antisemitische haatcampagne per e-mail. (NB. Santilli denkt dat iedereen die het niet met hem eens is, onderdeel is van een Joods complot). In 2016 publiceerde Santilli zijn bevindingen met zijn malle telescoop. Daar reageerde van Erp, op zijn eigen blog.

Trefwoorden: Santilli, watergas, HHO, magnecuul, joodse samenzwering, Luca Petronio
Onderwerp: pseudowetenschap

De zaak-Santilli…
en hoe het afliep
Jan Willem Nienhuys
Skepter 31.4 (2018) p. 47-48

Tijdlijn van het proces vanaf 5 augustus 2016 (aanhangig gemaakt bij rechtbank) tot en met datum schikking op 12 september 2018. Totale kosten een kwart miljoen, en extra donaties ruim de helft daarvan.

Trefwoorden: Santilli, Thomas and LoCicero, Parrish, Virginia M. Hernandez Covington, Womack
Onderwerp: pseudowetenschap

Homeopathie in België
Jan Willem Nienhuys
Skepter 31.4 (2018) p. 49-52

Bespreking van Filip Van Beurden, 200 jaar homeopathie: Een onverdund kritische bespreking (2018). Veel Belgen, daaronder ook menig apotheker, weten niet wat homeopathie is. Op het ogenblik doet slechts 2 procent van de Belgen een beroep op een homeopaat, hoewel volgens een enquête betaald door Boiron de helft van de Belgen vertrouwen heeft in homeopathie. Het boekje geeft een goed overzicht van wat er te vertellen valt over homeopathie, laat echter volstrekt onnodig enkele steken vallen.
NB. Deze bespreking zegt dat er over het Horizon-experiment (2002) van Randi geen behoorlijk verslag is. Dit is niet juist. Zie: The Horizon homeopathic dilution experiment, door Martin Bland, uit 2005.

Trefwoorden: Homeopathie, wet-Colla, Hahnemann, similia-beginsel, verdunnen, schudden, Avogadro, Berlijnse muur, D.K. de Jongh, Donner, Elly de Lange, Morag Kerr

Onderwerp: gezondheid – homeopathie

Uit het konijnenhol
Pepijn van Erp
Skepter 31.4 (2018) p. 53-54

Bespreking van Mick West, Escaping the rabbit hole: How to debunk conspiracy theories using facts, logic, and respect (2018). Belangrijk is dat je goed luistert naar vrienden met malle ideeën. Als je ze tegenspreekt, met gedetailleerde feitelijke informatie, is volgens West het zogeheten backfire effect niet zo belangrijk. Wat ook helpt, is nagaan welke complottheorie de vriend waarmee je in gesprek bent te dol is. Het meest extreme is het reptielencomplot. Overigens is er binnen één theorie nogal wat variatie. Het maakt nogal wat verschil of ‘chemtrails’ bedoeld zijn om het klimaat te beïnvloeden of de wereldbevolking uit te roeien. West (oprichter van Metabunk.org) geeft vier voorbeelden van personen die uit het konijnenhol gekomen zijn. Vaak komen mensen daarin terecht door het lezen van een boek en of het bekijken van een YouTubefilmpje.

Trefwoorden: complot, Big Pharma, chemtrails, 9/11, platte aarde
Onderwerp: complotten – algemeen

Kwantumastroloog
Jan Willem Nienhuys
Skepter 31.4 (2018) p. 54

Bespreking van Michael Brooks, Cardano of het handboek van de kwantumastroloog (2018). Losjes verteld levensverhaal van Gerolamo Cardano (1501-1576). Dat kwantum heeft er vrijwel niets mee te maken, behalve dat Cardano een boekje over kansrekening schreef en bij de oplossing van derdegraadsvergelijkingen vastliep in zijn onbegrip van complexe getallen.

Trefwoorden: Cardano, inquisitie, Carcer, Tartaglia, derdegraadsvergelijking, bisschop Hamilton, Hamlet
Onderwerp: geschiedenis

Kloptdatwel.nl
Skepter 31.4 (2018) p. 55

Een filmmaker op bezoek bij Robbert van den Broeke betrapte hem op bedrog. Een Ierse ufo bleek een meteoor te zijn. Meer over de schedels van Jeroen in Noordwijk. Het stuk over rode rijst op Kloptdatwel is erg in trek (120.000 maal bekeken in vier jaar)

Trefwoorden: van den Broeke, Gazecki, Jeroen, ufo, rode rijst
Onderwerp: skeptici – publicaties