Skepter 32.2 (2019)

Tweede nummer van jaargang 32, verschenen op 23 mei 2019.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel.

Beknopte inhoud

• Ripperologie door Wilmar Taal
  Vijf onopgeloste moorden in 1888 in Londen leidden tot een bloeiende pseudowetenschap.
• Haarlemmerolie 2.0 door Marga van Zundert
  CBD-olie vliegt de drogisterijen uit. Het hennepextract is dan ook overal goed voor. Het zou helpen tegen angst, stress, pijn, slapeloosheid, eczeem en zelfs kanker. Alleen de werking bij een zeldzame vorm van epilepsie is wetenschappelijk bewezen.
• ‘Wetenschapsjournalistiek is nog erger dan sportjournalistiek’ door Pepijn van Erp
  Interview met Leonid Schneider van ForBeterScience.com
• Polygenetische risicoscores — het moet allemaal nog blijken door Cecile Janssens
  Met ‘polygenetische risicoscores’ zou men niet alleen ziekten zoals diabetes, maar ook persoonlijkheids- kenmerken zoals intelligentie kunnen voorspellen. Maar de onderzoekers lopen akelig ver voor de muziek uit.
• IAT: Onbetrouwbaar maar wel nuttig door Suzanne Weusten
  Lange tijd was de ‘impliciete-associatietest’ de lieveling van de sociale psychologie. Onderzoekers, politici en journalisten prezen het meetinstrument de hemel in. Maar inmiddels begint de ijzersterke reputatie af te brokkelen. Meet de test echt onze vooroordelen? En is hij een goede voorspeller van discriminerend gedrag?
  
• Donderende oren door Jeroen Wapenaar
  Tinnitus treft een miljoen Nederlanders. Sommigen horen de hele dag een piep, anderen een fluittoon, weer anderen een boorhamer of een straaljager. Wat heeft de wetenschap — en de pseudowetenschap — hun te bieden?
  
• Homeopathie als lachspiegel van de wetenschap door Jan Willem Nienhuys
  Wetenschappelijke doorbraken die de homeopathie verklaren
• Het plagiaat van Lord Francis Bacon door Eric-Jan Wagenmakers
  Francis Bacon wordt vaak gezien als de grondlegger van de moderne wetenschap. Hij stal van zijn voorgangers, plagieerde zijn tijdgenoten, en hij had in wezen geen idee hoe wetenschap echt werkt. De kritieken uit de 19e eeuw op Bacon van Justus von Liebig (met Nederlandse vertaling) en Adolf Lasson kunt u hier lezen.
  
• Agenda
• Hoe ons brein roze en blauw kleurt door Asha ten Broeke
  Boekbespreking. Gina Rippon, The gendered brain.
• Epidemiologie voor slimme kinderen door Pepijn van Erp
  Boekbespreking. Jan Vandenbroucke, Papa telt zieke mensen.
• Veel mensen zeggen… door Pepijn van Erp
  Boekbespreking. Russell Muirhead en Nancy L. Rosenblum, A lot of people are saying.
• Toeval en logica door Jan Willem Nienhuys
  Boekbespreking. Steven Tijms, Toeval is altijd logisch.
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

Ripperologie
Wilmar Taal
Skepter 32.2 (2019) p. 4-8

Tussen eind augustus 1888 en begin november 1888 vonden er in de Londense wijk Whitechapel vijf moorden op vrouwen (op de laatste na prostituees) plaats. De meeste slachtoffers waren gruwelijk verminkt. De dader is nooit gevonden. De onderzoekers konden slechts vaststellen dat de dader handig met een mes was, en het enige waarover getuigen het eens waren is dat de dader een snor had. Halverwege genoemde periode ontving de politie twee brieven en een briefkaart van iemand die de dader beweerde te zijn en die ondertekend waren door ‘Jack the Ripper’. Tussen 1929 en 1970 verschenen er zeker vier boeken over de moorden, waarvan twee aantoonbare onzin. Daarna kwam een ware explosie van publicaties van ‘ripperologen’, inclusief een nepdagboek (1992) van Jack the Ripper. Thrillerschrijfster Patricia Cornwell kwam in 2002 met het niet geheel nieuwe idee dat de schilder Walter Sickert (die een schilderij getiteld ‘The bedroom of Jack the Ripper’ had geschilderd) de dader was. Geen enkele ripperoloog heeft gekeken naar mannen die in de onderzoeken genoemd waren maar geen verdachte waren – mogelijk omdat ze er niet crimineel uitzagen.

Trefwoorden: Ripper, ripperoloog, Mary Ann Nichols, Ann Chapman, Elizabeth Stride, Catherine Eddowes, Mary Jane Kelly, John PIzer, Lombroso, George Lusk, Leonard Matters, William Stewart, Sidney Osborne, Raspoetin, Colin Wison, Mike Barrett
Onderwerp: geschiedenis

Haarlemmerolie 2.0
Marga van Zundert
Skepter 32.2 (2019) p. 5-14
In de schappen (kader)
Skepter 32.2 (2019) p. 11
Uit de schappen (kader)
Skepter 32.2 (2019) p. 11
Biotechnologie (kader)
Skepter 32.2 (2019) p. 13
Groeimarkt (kader)
Skepter 32.2 (2019) p. 13

Cannabidiol, ook bekend als CBD, wordt grif verkocht als middel tegen veel kwalen, in de vorm van olie met een gehalte van enkele procenten CBD. Maar alleen de werking bij een zeldzame vorm van epilepsie is bewezen. Het wordt gemaakt uit afval van de fabricage van hennepvezels, en is chemisch vrijwel identiek aan tetrahydrocannabinol (THC), maar tempert slechts een wietroes. De CBD-olie bevat vaak teveel THC. In Nederland en België is de productie verboden, maar CBD-olie mag als ‘voedingssupplement’ verkocht worden. Het vermindert het aantal aanvallen van een bepaald soort epilepsie, waarom is onduidelijk. De reden voor de onduidelijkheid is dat CBD zich aan heel veel verschillende receptoren hecht. Er wordt veel onderzoek naar gedaan, maar het enige wat daar voorlopig uitkomt is dat het middel ongevaarlijk is, maar interactie met andere medicatie is niet onderzocht. Het wordt ook niet goed opgenomen in de darmen.

Trefwoorden: CBD, cannabidiol, Whoopi Goldberg, Morgan Freeman, Nate Diaz, THC, tetrahydrocannabinol, cannabis, Jellinek, Trimbos, hennep, Radar, epilepsie, Lennox-Gastaut, Dravet, anandamide, CBD-HQ, hydroxyquinone, CBG, cannabigerol
Onderwerp: gezondheid – kruiden

‘Wetenschapsjournalistiek is nog erger dan sportjournalistiek’
Pepijn van Erp
Skepter 32.2 (2019) p. 15-19

Interview met onderzoeksjournalist Leonid Schneider. Hij haalt regelmatig gevallen van wetenschapsfraude boven water, gefotoshopte afbeeldingen of nepconferenties. Een van zijn bekendste zaken is de chirurg Paolo Macchiarini. Die beweerde dat hij succesvolle luchtpijptransplantaties had gedaan. (NB. Zeven van de acht tamelijk gezonde patiënten overleden. In 2023 werd zijn veroordeling tot 30 maanden cel definitief.) Daar waren veel anderen bij betrokken. Schneider krijgt veel juridische tegenstand. Volgens hem werkt het ‘zelfcorrigerend vermogen’ van de wetenschap van geen kanten. Frauduleuze resultaten worden op den duur vergeten, maar de fraudeurs maken gewoon carrière en leiden andere fraudeurs op. Politieke verslaggevers stellen misdragingen aan de kaak, en ook sportjournalisten zijn kritisch, maar wetenschapsjourmalisten gedragen zich als klapvee.

Trefwoorden: Schneider, For better science, fraude, Olivier Voinnet, Paolo Macchiarini, Karolinska, Karin Dahlman-Wright, Lancet, Philipp Jungebluth. Heile en Thorsten Wallace
Onderwerp: wetenschap – fraude

Polygenetische risicoscores – het moet allemaal nog blijken
Cecile Janssens
Skepter 32.2 (2019) p. 20-25

Polygenetische risicoscores zitten sinds 2017 in de lift. Het gaat om risico’s op ziekte. Sommige ziekten (Huntington) berusten op een enkele fout, andere op een klein aantal. Bij sommige vormen van borstkanker is de kans bij enkele specifieke fouten veel groter, maar geen honderd percent. Maar bij veel ziektes spelen honderden genen een rol. Polygenetische risicoscores zijn statistische constructies om op basis van gegevens van heel veel mensen (namelijk de plaatsen waar hun DNA een ‘letter’ fout heeft staan) verhoogde kans op ziekte te berekenen. Dit gebeurt in ‘genoombrede associatiestudies’. De uitkomsten zijn ondoorzichtig. Er worden duizenden of zelfs miljoenen ‘letterplaatsen’ meegewogen (waarvan er maar een paar dozijn een substantieel gewicht krijgen), en of een zogenaamd verhoogd risico een piekje in de ruis is of echt wat voorstelt wordt zelden onderzocht. Aan zogenaamd goede resultaten zitten veel haken en ogen. Voorlopig dragen deze scores weinig bij aan ons voorspellend vermogen.

Trefwoorden: genen, genetica, polygenetische risicoscores, DNA, Sekar Kathiresan, muatie, SNP, polymorfisme, risicovarianten, statistiek, associatiestudies
Onderwerp: wetenschap – biologie

De impliciete-associatietest: onbetrouwbaar maar wel nuttig
Suzanne Weusten
Skepter 32.2 (2019) p. 26-29
Hoe werkt de impliciete-associatietest? (kader)
Skepter 32.2 (2019) p. 29

Bij de impliciete associatietest (IAT) krijgt men twee groepen A en B van personen te zien en men moet dan achter elkaar twee taken verrichten. Eerst ‘positieve’ woorden bij de A’s plaatsen, en ‘negatieve’ bij de B’s en vervolgens nog eens maar met A en B verwisseld. Een duidelijk verschil in snelheid wijst op aanwezigheid van stereotypen. De test is bedacht door de Amerikanen Mazharin Banali en Anthony Greenwald.
De IAT (aanvankelijk alleen met A=wit en B=zwart) gaf schokkende resultaten en heel wat mensen schaamden zich voor hun score. Tachtig procent van de Amerikanen associeerde jong met goed sneller dan oud met goed. In Nederland bleken slecht scorende leerkrachten ook duidelijk slechter presterende allochtone kinderen in de klas te hebben.
De test bleek onbetrouwbaar (bij een tweede test komt er vaak wat anders uit) en de test is een slechte voorspeller van discriminerend gedrag. Kees van den Bos hoogleraar sociale psychologie ziet er toch wel wat in.

Trefwoorden: IAT, impliciete associatietest, Banali, Greenwald, vooroordeel, racisme, polite, Zwarte Piet, Sunny Bergman, Jesse Singal, Uhlman, Kees van den Bos, Patricia Devine
Onderwerp: psychologie – algemeen

Donderende oren
Jeroen Wapenaar
Skepter 32.2 (2019) p. 30-33

Tinnitus oftewel oorsuizen kan heel verschillende vormen aannemen, wel 150 variaties op het thema ruisen, bonken en boren. Er zijn ook veel oorzaken voor. Voor 25.000 Nederlanders leidt het tot psychosociale problemen. Veel kwakzalvers bieden oplossingen, bijvoorbeeld magneetpulsen. Beter Horen bood sinds 2014 ‘akoestische neuromodulatie’ aan. Onderzoek daarnaar leverde niets op. Ginkgo, diverse supplementen en acupunctuur zijn eveneens waardeloos – in sommige gevallen zijn er wel studies, maar die zijn knullig uitgevoerd en te klein. Bij ernstige klachten is een cochleair implantaat te overwegen. Het enige dat aanbevolen wordt is gedragstherapie. Men leert dan wennen aan het geluid, of althans er niet op te focussen.

Trefwoorden: tinnitus, transcraniële magnetische stimulatie, magneetpulsen, Beter Horen, RCC, Pim van Dijk, Niek Versveld, ginkgo, zink, melatonine, acupunctuur, hyperbare zuurstof, implantaat, gedragstherapie, Rilana Cima
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde

Homeopathie als lachspiegel van de wetenschap
Jan Willem Nienhuys
Skepter 32.2 (2019) p. 34-42

Homeopaten laten zich door de wetenschap inspireren om hun kunst te verdedigen of varianten te bedenken, zoals gekleurde elektriciteit, celzouten, symbolische betekenis van elementen (helium bij autisme), ‘omkeerwetten’ van Arndt, Schulz en Wolf, hormese, kwantumfysica – al begin jaren 1930 –, RCT’s. Benveniste beriep zich op een ondoorgrondelijk en fout artikel van Del Giudice; en een variant van Benvenistes idee was van Ennis. Dat laatste werd door de BBC ontkracht. Het artikel beweert dat die ontkrachting niet goed beschreven is, maar dat klopt niet, zie Skepter 16.2. Benveniste, Ennis, en ook Rey poogden aan te tonen dat homeopathisch verdund spul wel een of ander chemisch-fysisch effect heeft, maar dat had niet te maken met de vraag: worden zieken er beter van? Dat geldt niet voor de recente bewering de Braziliaanse arts Teixeira die met homeopathisch verdund DNA (een vorm van isopathie) een enorm aantal ziekten denkt te kunnen genezen. ‘Je vraagt je af wie ze voor de gek houden.’

Trefwoorden: Cesare Mattei, elettricità rossa, celzouten, Schüssler, Schüßler, Jan Scholten, helium, Arndt, Schulz, Wolf, August Bier, Leeser, Max Jaeger, D.K. de Jongh, RCT, placebo, zoutproef, Neurenberg, Benveniste, Del Giudice, Ennis, BBC, Randi, Martin Bier, Walach, verstrengeling. Louis Rey, thermoluminescentie, Roel van Wijk, isopathie, Marcus Zulian Teizeira, miasma, sarcode, DNA
Onderwerp: gezondheid – homeopathie – geschiedenis

Het plagiaat van Lord Francis Bacon
Eric-Jan Wagenmakers
Skepter 32.2 (2019) p. 43-46

In 2016 verscheen een nieuwe vertaling van Novum Organum (1620) van Francis Bacon. Bacon wordt en werd door velen geroemd als de gangmaker van de wetenschappelijke revolutie. Maar dat klopt niet. Hij kon wel mooi Latijn schrijven maar veel van wat hij te berde brengt is geplagieerd. Hij vertelt bijvoorbeeld de anekdote over een tempel waar een lange lijst hangt van mensen die gered waren na schipbreuk, die tot de goden hadden gebeden. De bezoeker vraagt waar de lijst is van hen die wel gebeden hadden maar toch verdronken waren. Dit verhaaltje is door Cicero op schrift gesteld (die het waarschijnlijk ook niet zelf bedacht had). Justus von Liebig heeft echter geconstateerd (1863) dat Bacon heel veel van anderen stal, zonder ooit de bron te vermelden.
NB. Von Liebigs aanval op Bacon staat in origineel en in vertaling op de website van Skepsis, samen met een gelijksoortig artikel van Adolph Lasson uit 1860. De Liebig-vertaling is rijkelijk voorzien van voetnoten met letterlijke Engelse citaten uit het werk van Bacon. In feite was het Bacon zelf die beweerde dat hij als enige snapte hoe wetenschap gedaan moest worden, en dat al zijn voorgangers maar knoeiers waren. Hij beweerde zelfs dat alle alchemisten het goud maken helemaal verkeerd aanpakten, maar dat zijn eigen methode veel beter was. Hij presenteerde een onzinnige methode van ‘inductie’, namelijk eerst over een onderwerp allerhande leuterkoek bij elkaar zoeken, en dan wat elkaar tegenspreekt (volgens hem) tegen elkaar wegstrepen. Bacon demonstreert dat aan een analyse van het begrip warmte die lachwekkend fout is. In feite werd er vóór Bacon al heel wat wetenschap bedreven, en de wetenschappers na hem trokken zich helemaal niets van hem aan. Bacons roem is eigenlijk een product van de encyclopedisten.

Trefwoorden: Bacon, Novum Organum, Whewell, Pope, Liebig, Cicero, Carneades, Clitomachus
Onderwerp: wetenschap – fraude

Agenda
Skepter 32.2 (2019) p. 46

Programma van Skeptics in the Pub (SitP), het Europese congres en de congressen van VtdK en Skepsis

Trefwoorden: skeptici, congres
Onderwerp: skeptici – congres

Hoe ons brein roze en blauw kleurt
Asha ten Broeke
Skepter 32.2 (2019) p. 47-48

Bespreking van Gina Rippon, The gendered brain: The new neuroscience that shatters the myth of the female brain (2019). De ondertirel zegt het al: er is niet zoiets als een mannelijk of vrouwelijk brein. De breinen van afzonderlijke mensen verschillen al zoveel dat verschilletjes tussen groepsgemiddelden onbelangrijk zijn. Bovendien zijn hersenen er plastisch: ze ontwikkelen zich onder sterke invloed van ervaringen. Bijvoorbeeld drie maanden lang elke dag een bepaald computerspel spelen heeft al meetbare invloed.

Trefwoorden: Gustave Le Bon, Whac-a-mole, hersenen, neurowetenschap, Richard Haier
Onderwerp: wetenschap – biologie

Epidemiologie voor slimme kinderen
Pepijn van Erp
Skepter 32.2 (2019) p. 48-49

Bespreking van Jan Vandenbroucke, Papa telt zieke mensen (2019). Een epidemioloog legt aan zijn dochter (laatste klasse van de basisschool) uit wat hij nou eigenlijk doet.

Trefwoorden: epidemiologie, geneeskunde
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde

Een hoop mensen zeggen. . .
Pepijn van Erp
Skepter 32.2 (2019) p. 49

Bespreking van Russell Muirhead en Nancy Rosenblum, A lot of people are saying: The new conspiracism and the assault on democracy (2019). Speciaal in de VS ontstaan nu uiterst bizarre complottheorieën. Onderbouwing is afwezig, of bestaat slechts uit geruchten. De titel van het boek is wat Trump regelmatig aanhaalt als bron. Veel komt uit extreemrechtse hoek, en ondermijnen volgens de auteurs de democratie.

Trefwoorden: complotten, QAnon, Pizzagate, Trump
Onderwerp: complotten – algemeen

Toeval en logica
Jan Willem Nienhuys
Skepter 32.2 (2019) p. 50

Bespreking van Steven Tijms, Toeval is altijd logisch: Een kennismaking met de wereld van toeval en kansen (2018).  Uitleg van kanstheorie via een historische aanpak. Pascal is de held van Tijms. Met onder meer een uitgewerkt voorbeeld gebaseerd op de zaak-O.J. Simpson. Daar sloeg de openbare aanklager een flater door te beweren dat vrouwenmishandelaars ‘vaak’ hun vrouw vermoorden. De kans is 10 op 28.000 per jaar. Hij had beter kunnen beklemtonen dat het 10 tegen 1 is dat de moordenaar van een mishandelde gehuwde vrouw de mishandelende echtgenoot is.

Trefwoorden: kansrekening, Pascal, Leibniz, O.J. Simpson, driedeurenprobleem, odds, likelihood ratio
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Kloptdatwel.nl
Skepter 32.2 (2019) p. 51

De maker van een hoofdband met neurofeedback tegen autisme en degelijke vraagt 2000 euro voor zijn product en liegt over het (povere) onderzoek. Creatrix is voor vrouwen die het moeilijk hebben. Dat komt allemaal door traumatische ervaringen van voorouders, die via epigenetica doorwerken. Voor mannen is er net zoiets en deze kletskoek kost 6000 euro. Complotdenken rondom 9/11 blijft interessant, en in een geheime VN-vergadering vertelt ene Aliya Prokhoyevna dat contact geweest is met buitenaardsen. Een knappe hoax.

Trefwoorden: Mente Autism, hoofdband, Maz Schirmer, Creatrix, Innovatrix, 9/11, George van Houts, Aliya Prokhoyevna
Onderwerp: skeptici – publicaties