Skepter 30.4 (2017)

Vierde nummer van jaargang 30, verschenen op 29 november 2017.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur.

Beknopte inhoud

• Lariekoek aan het loket door Ronald Veldhuizen
  Hoe ga je als expert om met mensen die zelf wel bepalen welke feiten ze accepteren
• Ongesteld? Luister naar je hormonen! door Marga van Zundert
  De menstruatie mag je omarmen en beleven, volgens een nieuwe stroming, liefst zonder pillen. Dat betekent vooral rust nemen en dus een menstruatieverlof. Onzinnige aanstellerij of hoognodige erkenning?
  
• De gaten van Wormer door Wilmar Taal
  Een mysterieus vijfhoekig gat in een weiland leidde in 1959 tot bizarre verhalen over neergestorte ruimteschepen, vliegende schotels en atoombommen.
• Professor Wansink en de datadetectives door Pepijn van Erp
  Veel onderzoek van de bekende voedingspsycholoog blijkt te rammelen – interview met Tim van der Zee. [online ook het interview met Nick Brown]
• Zenuwgas in de cabine door Dick Zeilstra
  Kunnen piloten en stewardessen van verkeersvliegtuigen ziek worden van gevaarlijke stoffen uit de straalmotoren? Het ‘aerotoxisch syndroom’ blijft de gemoederen bezighouden.
• Water en zout voor kosmonauten door Marc van den Broek
  Het Russisch ruimtevaartonderzoek levert nieuwe inzichten op over zout en bloeddruk. 
• Skepsis, 1793–1812 door Alexander Kendl
  Een verre voorouder van Skepter pakte toen al de handschoen op tegen homeopathie en tegen antivaxers.
• Alternatieve feiten door Mickey Steijaert
  Verslag van het Skepsis-congres.
• Skepsis-werkgroepen door Maarten Koller
• Duivelse schroeven, helse organismen door Agnes Tieben
  Verslag van het European Skeptics Congress in Polen.
  
• De ufoman door Pepijn van Erp
  Bespreking van de biografie van Josef Allen Hynek.
• Bijgewerkte drogbeelden door John Michon
  Besperking van de heruitgave van Susan Blackmores Consciousness: A very short introduction.
  
• Twintig miljoen doden door Dick Bijl
  Bespreking van Legaal maar fataal: hoe de grote industrieën onze gezondheid bedreigen van Nicholas Freudenberg.
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Lariekoek aan het loket
Ronald Veldhuizen
Skepter 30.4 (2017) p. 4-9
Massaal wantrouwen
Skepter 30.4 (2017) p. 8

Onderzoekers en huisartsen worden vaak geconfronteerd met wantrouwen. In de exacte hoek zijn zowel chemtrailgelovigen en Einsteinverbeteraars soms bijzonder hardnekki<g. Ze staan slechts open voor het eigen gelijk. Gerard ’t Hooft adviseert zulke mensen om eerst de bestaande wetenschap goed te doorgronden. Voor huisartsen is het meest belangrijk dat de band met de patiënt blijft bestaan. Eerst doorvragen en luisteren. In een interview met Roel Coutinho vertelt die verrast te zijn geweest over de hysterie die ontstond over de HPV-vaccinatie, met zelfs geleerde heren die niet leken te beseffen dat het ging om bescherming tegen baarmoederhalskanker. Dat speelt bij vaccinatie ook: men weet niet meer dat die ziekten waartegen gevaccineerd wordt dood en invaliditeit tot gevolg kunnen hebben. Wat ook meespeelt is dat zulk ongeloof actief wordt verbreid door een harde kern (meest mannen), en daaromheen een groep bezorgde burgers.

Trefwoorden: Russchenbeg, chemtrails, Carsten Linke, Patrick Dielissen, Jean-Paul Keulen, Gerard ’t Hooft, Einstein, Evelyn Schuit-Vlassak, Roel Coutinho, vaccinatie, HPV, RIVM, Henriek ter Horst, Niek de Wit, complotdenkers
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Ongesteld? Luister naar je hormonen!
Marga van Zundert
Skepter 30.4 (2017) p. 10-16
Ziekmelden of doorbijten? (kader)
Skepter 30.4 (2017) p. 13
PMS en PMDD (kader)
Skepter 30.4 (2017) p. 16
Niet waar! (kader)
Skepter 30.4 (2017) p. 16

Menstruatie is nog altijd omgeven met geheimzinnigheid, en er doen nog veel fabeltjes over de ronde (1. Er is een relatie met de maan, 2. samenwonen leidt tot synchronisatie v<an de cyclus, 3. vrouwen zijn meer sexy tijdens ovulatie; 4. tijdens menstruatie zijn vrouwen dommer.) Er is weinig onderzoek naar, maar 10 tot 20 procent heeft er last van; 80 procent werkt door en de helft daarvan gebruikt een pijnstiller. Wat precies die pijn veroorzaakt is onbekend. Hoeveel ziekteverzuim menstruatie oplevert is onbekend. Peter de Vroed schreef er een boek over, en adviseert dat vrouwen rust nemen tijdens de menstruatie. In sommige landen zijn wettelijke regels voor menstruatieverlof, maar die zijn niet populair. Of het werkt is niet uitgezocht en veel vrouwen kiezen voor het financiële extraatje als ze dat verlof niet opnemen. Of Premenstrueel Syndroom (PMS) een ziekte is of een ‘social construct’, dat is ook niet bekend. Het varieert in elk geval per land.

Trefwoorden: menstruatie, taboe, hormonen, Peter de Vroed, Donald Gunn, maan, Anita Diamant, McClintock, Jeff Schank, Marija Vlacić, Dogon, Beverly Strassmann, ziekmelding, Karen Berkley, Bertho NieboerKuntali Lahahiri-Dutt, premenstrueel syndroom, PMS, PMDD, Joan Chrisler, Paula Caplan, ovulatie
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde

De gaten van Wormer
Wilmar Taal
Skepter 30.4 (2017) p. 17-22

Aan het eind van de zomer van 1959 ontdekte een boer in Wormer een tamelijk diep gat in zijn weiland. Het was ruim een halve meter breed. Kort daarna bleek bij een andere boer in de buurt ook zo’n gat te zijn geweest, maar die het vlug dichtgegooid. Wilde vermoedens over een buitenaardse oorsprong leidden tot boringen door de Explosievenopruimingsdienst. Dat er in 1911 ook al zulke gaten gezien waren, maakte geen indruk. Er werd niets gevonden. In 1975 – ook na een hele droge zomer, net als in 1959 – ontstond een derde gat. Er zijn twee verklaringen, geopperd in en na 2015. De ene is dat het een laat gevolg is van zeventiende-eeuws turfwinning; het zou gaan om zogeheten verlande petgaten waarin een scheur is ontstaan door de droge hete zomer. De tweede is dat het om oude welputten gaat, ooit gegraven om het vee van drinkwater te voorzien.

Trefwoorden: Wormer, gat, Amelius Loggers, Pieter Grevers, Teun Jongert, commandant Drent, archeologen, kapitein Blommaart, Willem Dokter, Rijksgeologische dienst, Louis Dekker, Jan Wesseling, Piet Kleij
Onderwerp: vreemde verschijnselen

Skeptics in the Pub (Agenda.)
Skepter 30.4 (2017) p. 22

Elke tweede maandag van de maand in Café De Doffer in Amsterdam: programma voorde komende drie maanden. In Groningen is er ook een SitP, maar het programma daarvan is nog niet bekend.

Trefwoorden: skeptics – congres
Onderwerp: skeptici – organisatie

Professor Wansink en de datadetectives
Pepijn van Erp
Skepter 30.4 (2017) p. 23-27

Brian Wansink is hoogleraar voedingsleer aan de Cornell Universiteit, en beschreef op zijn website hoe het toeging op zijn instituut. Buitenstanders vonden dit bizarre verhaal een schoolvoorbeeld van statistisch gefoezel. Twee onderzoekers uit Nederland en een derde (Jordan Anaya) gingen eens goed kijken. Wansinks artikelen (over waargenomen eetgedrag in een Italiaans restaurant) ritselden van de fouten: 150 stuks in vier artikelen. Wansink snapt waarschijnlijk zo weinig van statistiek, dat hij niet eens begrijpt wat er niet deugt aan zijn werk. Het systeem van peer review werkt kennelijk niet goed. Een interview met een van deze datadetectives, Tim van der Zee uit Leiden.

Deel 2 (interview met Nick Brown) staat alleen op de website.

Trefwoorden: Brian Wansink, IgNobelprijs, Tim van der Zee, Nick Brown, Stapel, fraude, statistiek
Onderwerp: wetenschap – fraude

Zenuwgas in de cabine
Dick Zeilstra
Skepter 30.4 (2017) p. 28-30
Criteria voor de diagnose ‘aerotoxisch syndroom’ (kader)
Skepter 30.4 (2017) p. 30
Kenmerken van modeziekten (kader)
Skepter 30.4 (2017) p. 30

De lucht in vliegtuigcabines komt van buiten, maar wordt gecomprimeerd – net als de lucht die met de brandstof vermengd wordt – en hele kleine beetjes van het smeermiddel van de compressors van de straalmotoren (tricresylfosfaat) komt dan mee. De hoeveelheden zijn veel minder dan 40 microgram per kubieke meter, de hoeveelheid die nog als veilig wordt beschouwd. Bij vliegtuigbemanningen die er ziek van meenden te worden, kon geen tricresylfosfaat of afbraakproducten daarvan in de urine worden aangetroffen. Niettemin wordt volop geloofd in het aerotoxisch syndroom. Het lijkt een zogeheten modeziekte. Opvallend is dat het zelden wordt gevonden bij veelvliegers zoals zakenlieden, artiesten en politici. De KLM heeft vliegtuigen besteld met een aparte compressor voor cabinelucht.

Trefwoorden: aerotoxisch syndroom, pilotenziekte, formaldehyde, Dee Passon, Richard Westgate, tricresylfosfaat, TCP. IgG, Winder, Balhouet, Renckens, modeziekten, Dreamliner,Hageman, Michel Mulder, RIVM, KLM
Onderwerp: gezondheid – onverklaarde ziekten

Water en zout voor kosmonauten
Marc van den Broek
Skepter 30.4 (2017) p. 31-35

Teveel zout (NaCl) is slecht voor de bloeddruk. Om de zoutbalans in het lichaam te handhaven wordt meer water vastgehouden door de nieren, dus meer bloedvloeistof, dus hogere druk. Maar zo eenvoudig is het niet. De correlatie tussen zoutinname en bloeddruk is maar matig. En die zoutinname is ook nog moeilijk te meten. Je kunt het vaak niet zien aan de hoeveelheid zout in de urine. Proeven met vrijwilligers die een gesimuleerde Marsreis voltooiden (in Moskou), en daarna met muizen, toonde aan dat bij hoge zoutconsumptie zout wordt opgeslagen, net zoals vet wordt opgeslagen, als voorraad voor slechter tijden. Vijf gram zout is wat we nodig hebben, maar de gemiddelde Nederlander eet het dubbele. Veel is nog onbekend over de menselijke zouthuishouding.

Trefwoorden: zout, bloeddruk, Liffert Vogt, AMC, Rik Olde Engberink, Jens Titze, Marsreis
Onderwerp: gezondheid – voeding

Journal der Erfindungen, Theorien und Widersprüche
Skepsis, 1793 – 1812
Alexander Kendl
Skepter 30.4 (2017) p. 36-43

Vanaf 1793 verscheen bijna 20 jaar in Duitsland een skeptisch tijdschrift over geneeskunde. Meteen al in de eerste aflevering was er kritiek op Hahnemanns idee dat syfilis kon genezen door een kunstmatige koorts veroorzaakt door kwiknitraat. Dat idee was gedeeltelijk gebaseerd op Browns prikkeltheorie (een fel omstreden medisch systeem toen) en gedeeltelijk op de similiagedachte. Ook anderszins was er in dit tijdschrift veel kritiek op Hahnemann, zeker na publicatie van diens Organon. Hahnemann maakte de fout één enkele ervaring meteen tot algemeen principe te verheffen, en Hahnemanns verdunningsprincipe wekte helemaal de lachlust op. Ook reageerde het blad meteen op een boek uit 1795 waarin opmerkelijks werd verteld over koepokken, en berichtte ook later over de controverses rond koepok-inentingen. Sommige zaken waarover in dit blad werd gediscussieerd, blijken verbazend actueel te zijn.

Trefwoorden: Hecker, Intelligenzblatt, John Brown, brownianisme, Hahnemann, Mercurius solubilis, loodsuiker, Carl Gren, Organon, Heinroth, Justus Perthes, Joseph Adams, Edward Jenner, pokken, vaccinatie, variolatie, Georg Wedekind
Onderwerp: gezondheid – homeopathie – geschiedenis

Skepsiscongres 2017
Alternatieve feiten
Mickey Steijaert
Skepter 30.4 (2017) p. 44-46

De alternatieve feiten van de congrestitel zijn natuurlijk de term waarmee Kellyanne Conway de brutale leugens van Trump (over het aantal belangstellenden bij zijn inauguratie). Daniëlle Timmermans signaleerde dat de zekerheid van de wetenschap makkelijk verzet kan oproepen. Het congres ging echter grotendeels over religie versus wetenschap. De stelling van Herman Philipse dat godsdienst onverenigbaar is met een intellectueel leven, kreeg 80% bijval. De concurrerende stelling van Taede Smedes dat wetenschap niet zonder religie kan, werd juist door 80% afgewezen. In de Stopera kon een gesprek tussen Lawrence Krauss en Richard Dawkins gevolgd worden. Krauss betoogde dat fans van de wetenschap enthousiasme moesten uitstralen.
NB. In deze discussie leek ‘religie’ grotendeels ‘christendom’ of zelfs ‘Amerikaans fundamentalisme’ te betekenen of althans iets met een persoonlijke god en een heilig boek, en veel minder het moderne Europese ietsisme en helemaal niet de religie van het Goede, Ware en Schone van Haeckel. Of zijn dat geen religies?

Trefwoorden: Trump, alternatieve feiten, religie, Dawkins, Krauss, wetenschap
Onderwerp: skeptici – congres

Skepsis-werkgroepen
Maarten Koller
Skepter 30.4 (2017) p. 47

De auteur beschrijft de activiteiten van de Utrechtse werkgroep. Regelmatig vergaderen bij iemand thuis, samen onderzoekjes doen of bijeenkomsten bijvoorbeeld van platteaardegelovigen bezoeken. Naast de Utrechtse werkgroep zijn er nog vier andere regionale groepen.

Trefwoorden: skeptici, werkgroep
Onderwerp: skeptici – organisatie

European Skeptics 2017
Duivelse schroeven, helse organismen
Agnes Tieben
Skepter 30.4 (2017) p. 48-49

Verslag van het Europese congres in Wrocław, 22-24 september 2017, georganiseerd door de Polen en Tsjechen. Op de eerste dag veel over exorcisme en satansgeloof, kennelijk daar een middel om de ontkerkelijking af te remmen. Op de tweede dag is het onderwerp ‘genetisch gemanipuleerde organismen’ opvallend aanwezig met drie sprekers. In Afrika zou men veel nut hebben van droogteresistente gewassen, maar door de hetze tegen GMO komt daar weinig van terecht. In India vergelijkbare problemen met gewassen waarvoor veel minder bestrijdingsmiddelen nodig zijn.

Trefwoorden: exorcisme, satan, ontkerkelijking, guerilla skepticism, confirmation bias, GMO, Tomas Moravec, Sofie Vanthournout, Randi, Polidoro
Onderwerp: skeptici – congres

De ufoman
Pepijn van Erp
Skepter 30.4 (2017) p. 50-51

Bespreking van Mark O’Connell, Encounters man: How one man made the world believe in UFOs. (2017). Die ene man was Josef Allen Hynek. Als astronoom ingehuurd door de Amerikaanse luchtmacht om nieuwe meldingen na 1947 (Arnold) zo snel mogelijk te debunken, moest hij zijn wetenschappelijke geweten steeds meer geweld aandoen. Na 1970 ging hij zijn eigen weg, daarbij vergetend dat hij als astronoom niet zo competent op psychologisch gebied was. Hoewel hij het eigenlijk eens was met Sagan, vond hij dat die de ‘getuigen’ te makkelijk belachelijk maakte. In 1984 ging hij in op een voorstel van een rijke weldoener (dat het maken van films inhield) en in 1986 stierf hij, bijna 76 jaar oud. Niet velen weten dat hij ook astronomisch-wetenschappelijk heel actief was.

Trefwoorden: ufo, Hynek, Close Encounters, Spielberg, Project Sign, Blue Book, moerasgas, CUFOS, Sagan, Rudolf Steiner
Onderwerp: ufo’s – algemeen

Bijgewerkte drogbeelden
John Michon
Skepter 30.4 (2017) p. 52-53

Bespreking van Susan Blackmore, Consciousness: A very short introduction (2005, bijgewerkt 2017). Er is niet veel bijgewerkt, want sinds 2005 is er toch veel gebeurd in dit belangrijke vakgebied. Blackmore denkt dat zoiets als een kernbewustzijn niet bestaat, een illusie is. De auteur geldt als skeptisch, maar wil het onderwerp onderzoeken met new agemethoden als meditatie en bijnadoodervaringen, dagdromen etcetera, zonder methodologische vragen te stellen. Alle wetenschappen hebben te maken met zaken die niet gemakkelijk kunnen worden gereduceerd tot meer basale dingen. Als ze het wel proberen, zoals de biologen die lang geleden zochten naar het élan vital, draait dat op een teleurstelling uit.

Trefwoorden: bewustzijn, Libet, Stanislas Dehaene
Onderwerp: psychologie – algemeen

Twintig miljoen doden
Dick Bijl
Skepter 30.4 (2017) p. 53-54

Bespreking van Nicholas Freudenberg, Legaal maar fataal: Hoe de grote industrieën onze gezondheid bedreigen (2017). Freudenberg is hoogleraar Public Health aan CUNY. De grote industrieën uit de ondertitel produceren voedingsmiddelen, tabak, geneesmiddelen, alcohol, auto’s en wapens, en in 2010 alleen al waren die wereldwijd verantwoordelijk voor 20 miljoen doden. Tabak in zijn eentje in de 20ste eeuw 100 miljoen, meer dan alle oorlogen samen (NB. Maar minder dan pokken…). Samen vormen deze organisaties met advocaten, lobbyisten, wetenschappers en journalisten het consumptief-industrieel complex. De voedingsindustrie veroorzaakt met zijn ongezonde voedsel ook heel wat schade. Verkeerd medicijngebruik (van onder andere veel te vlug goedgekeurde middelen) kost de VS alleen al 300 miljard dollar per jaar.

Trefwoorden: gezondheid, tabak, Big Pharma
Onderwerp: maatschappij

Kloptdatwel.nl?
Skepter 30.4 (2017) p. 55

Ufo- en complotgelovige Coen Vermeeren is weg bij de TU Delft. De Xentix van Lentec is duidelijk een kwakapparaat en doet aantoonbaar niks. In Nijmegen is Claudia Hoekx gepromoveer op een bedroevend proefschrift over het enneagram, en op Kloptdatwel verkondigt Nienhuys dat elke publicatie waarin de woorden ‘kans op toeval’ voorkomen subiet de prullenbak in kan.

Trefwoorden: Vermeeren, Xentix, Claudia Hoekx, enneagram, kansrekening, Van Calmthout
Onderwerp: skeptici – publicaties