Skepter 30.3 (2017)

Derde nummer van jaargang 30, een extra dik herfstnummer. Verschenen op 4 september 2017.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur.

Beknopte inhoud

• Neurofeedback – Luisteren naar de golven door Niki Korteweg
  Geen kwaal zo naar of hij kan worden overwonnen met ‘neurofeedback’ — het sturen van de eigen hersenactiviteit. Bewijs voor de werkzaamheid is er amper, maar ouders van kroost met autisme en dyslexie staan te trappelen.
• Wichelen met Google Earth door Björn Vos
  De Skepsis-werkgroep in Groningen werd benaderd om een experiment uit te voeren om de vermogens van een digitale wichelroedeloper te testen.
• Antiek DNA door Jona Lendering
  Ooit zullen de bestudering van het DNA en traditioneler vormen van oudheidkunde vast uitstekend samenwerken, maar nu is het nog onwennig, waardoor valse claims op de loer liggen.
• Agenda
• Bijwerking: overlijden – interview met Dick Bijl door Hans van Maanen
  Een lang gesprek met de recent opgestapte hoofdredacteur van het Geneesmiddelenbulletin over slinkse farmaceuten, heulende toezichthouders en mondige patiënten.
  
• Zaden uit de ruimte door Dick Zeilstra
  In China worden zaden aangeprezen die onze aarde korte tijd hebben verlaten.
• Jong bloed voor oude bollebofs door Dirk Koppenaal
  Transfusies met het bloed van jonge mensen zouden het verouderingsproces bij senioren remmen. Het jonge bloed verjongt oude organen en geeft de hersencellen een boost. Bestaat het levenselixer dan toch?
• ‘Help, het heeft me te pakken!’ door Theo Paijmans
  Mysterieuze verdwijningen zijn altijd goed voor stevige krantenkoppen en spannende documentaires. Drie favorieten onder de loep.
  
• Het zwaard van Alhazen door Eric-Jan Wagenmakers
• Voor verbetering vatbaar door Arno van ’t Hoog
  In Rigor mortis vertelt Richard Harris een boeiend verhaal over de methodologische en menselijke tekortkomingen die modern medisch onderzoek maken tot wat het is.
  
• Skeptici onder elkaar door Jan Willem Nienhuys
  De bekende skeptici Martin Gardner en Marcello Truzzi schreven elkaar vele brieven over van alles en nog wat in de drie decennia vanaf 1970.
  
• Modieus kwakdenken over dier en taal door Rik Smits
  In haar boek Dierentalen betoogt Eva Meijers meer met geloofsijver dan begrip dat dieren onze gelijken zijn. We worden echter niets wijzer over dierentalen of zelfs maar over taal.
  
• Don Testosteron – boekbespreking door Hans van Maanen
• John of God en de dominante witte man door Agnes Tieben
  John of God ofwel João de Deus is een Braziliaans medium. Hij staat entiteiten toe om via zijn lichaam mensen te genezen …
  
• Morele intuïtie – boekbespreking door Hans van Maanen
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Neurofeedback
Luisteren naar de golven
Niki Korteweg
Skepter 30.3 (2017) p. 4-8

Bij neurofeedback krijgt de patiënt een stel elektroden op het hoofd, en moet dan proberen de hersengolven die te sterk zijn af te remmen, en de te zwakke golven op te peppen. Het zou helpen tegen een waslijst aan klachten en er zijn ook veel juichende onderzoeken. Maar wie goed kijkt ziet dat bijna al dat onderzoek flut is. Er zijn geen of slechte controles, en er is niet behoorlijk geblindeerd.
Bij epilepsie werkt het een beetje, maar niet zo goed als andere behandelingen. Eigenlijk blijft alleen ADHD over. Hoogleraar psychiatrie Jan Buitelaar deed een proef met 41 ADHD’ertjes en vond geen verschil. Bij ander onderzoek blijkt het effect – placebo of niet – na drie maanden alweer weg. De verum- en de placebogroep maakten evenveel vorderingen. Zelfs gerenommeerde neurofeedbackers blijken soms de verkeerde hersendelen te trainen. Na vijftig jaar ervaring is er nog steeds geen goed bewijs dat het voor wat dan ook werkt.
NB. Het artikel rept verder niet van autisme of dyslexie.

Trefwoorden: neurofeedback, ADHD, epilepsie, Martijn Arns, Jan Buitelaar, Samuele Cortese, Niels Birbaumer
Onderwerp: psychologie – algemeen

Wichelen met Google Earth
Björn Vos
Skepter 30.3 (2017) p. 9-12

‘Karel’ in Frankrijk kon met een biotensor en Google Earth zien waar een aardstralenkastje van het merk Poverni (rond de Tweede Wereldoorlog in de handel gebracht door paranormaal genezer Johannes Mieremet) stond. Dat beweerde hij althans. Skepsis testte het. Een nauwkeurig protocol voor een goed geblindeerde test werd opgesteld en uitgevoerd. Belangrijk is natuurlijk dat als de test positief uitvalt, niemand kan beweren dat er fouten in de proefopzet zaten, en dat als de proef negatief uitvalt ook een aantijging dat er gesmokkeld is kan worden weerlegd. Dat is minder eenvoudig dan het lijkt. Bij slagen (10 uit 10 goed) zou Karel kunnen opgaan voor de prijs van 10.000 euro die Skepsis uitlooft. Na uitvoering van de test bleek Karel 5 van de 10 keer het goede antwoord gegeven te hebben, precies de kansverwachting. Karel had verder geen commentaar.

Trefwoorden: Poverni, Mieremet, aardstralen, biotensor, test, protocol, prijs
Onderwerp: paranormale – pendelen

Antiek DNA
Een nieuw, maar nog troebel venster
Jona Lendering
Skepter 30.3 (2017) p. 13-17

Uit analyse van het DNA van het Y-chromosoom blijkt dat ongeveer 100.000 jaar geleden mensen uit Afrika naar het Nabije Oosten vertrokken, en van daaruit naar India, Australië, Eurazië en via Siberië naar Amerika. Rond 11.500 jaar geleden begonnen landbouwers in Oost-Turkije en omstreken richting de Atlantische Oceaan te trekken. 4500 jaar later waren ze overal in Europa. Soms worden er op zulke gegeven politieke en religieuze claims gebaseerd. Zo werd onderzoek in Libanon gebruikt voor uitspraken over de betrouwbaarheid van de Bijbel.

Trefwoorden: DNA, Y-chromosoom, mitochondriën, archeologie, Turkije, out of Africa, Indo-Europese talen, Portugal, Martiniano, Etrusken, Libanon, Trouw
Onderwerp: geschiedenis

Agenda
Skepter 30.3 (2017) p. 17

Een zestal skeptische evenementen in het najaar van 2017 wordt aangekondigd.

Trefwoorden: skeptici, congres, Skeptics in the Pub, QED
Onderwerp: skeptici – organisatie

Bijwerking: overlijden
Hans van Maanen
Skepter 30.3 (2017) p. 18-23

Interview met Dick Bijl, voormalig hoofdredacteur van het Geneesmiddelenbulletin (GeBu). Bijl is verontwaardigd over alle vormen van bedrog door de farmaceutische industrie, en het feit dat de instanties die toezicht zouden moeten houden (het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen en het Lareb bijvoorbeeld) in de zak van Big Pharma zitten. Het gevolg is onder meer dat honderdduizenden doden vallen door gebruik van medicijnen voor niet-levensbedreigende aandoeningen (bijvoorbeeld door de pijnstiller Vioxx). De papieren editie van GeBu is ook al de nek omgedraaid. Een ander gevolg is wantrouwen jegens de overheid, bijvoorbeeld inzake vaccinaties. Je zou hopen dat de zorgverzekeraars meer deden en dat de ambtelijke top van VWS inhoudelijke kennis had. Ook in de Tweede Kamer zit niemand die iets van geneeskunde, farmacie of zelfs maar gezondheidswetenschap weet.

Trefwoorden: Geneesmiddelenbulletin, GeBu, Dick Bijl, FDA, EMA, farmaceutisch industrie, antidepressiva, bijwerkingen, College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, Vioxx, Prescrire, Ritalin, IQWiG
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde

Zaden uit de ruimte
Dick Zeilstra
Skepter 30.3 (2017) p. 24-25

De auteur bezocht een kassencomplex in Shandong, aan de noordoostkust van China waarin men werkte met zaden die een weekje in de ruimte waren geweest, wat heel bijzondere effecten zou hebben, zoals heel grote vruchten. Erg overtuigend is het allemaal niet, maar de Chinese trots op de eigen ruimtevaart maakt veel goed.

Trefwoorden: ruimtezaden, Shandong, China
Onderwerp: wetenschap – biologie

Jong bloed voor oude bollebofs
Dirk Koppenaal
Skepter 30.3 (2017) p. 26-29
Stamcellen (kader)
Skepter 30.3 (2017) p. 27
Senescente cellen (kader)
Skepter 30.3 (2017) p. 28

Bloedtransfusies met bloed van jonge mensen zou levensverlengend werken, of althans ouderen een jonger voorkomen geven. Er zijn verhalen dat dit bij muizen werkt en een Amerikaans bedrijf Ambrosia biedt een kuur aan: voor 8000 dollar krijgt men een infuus met anderhalve liter jong bloedplasma. Niet geheel ongevaarlijk, want er kunnen bijvoorbeeld vervelende virussen in dat plasma zitten. Een andere mogelijkheid is proxofim. Die stof schijnt senescente cellen te doden. Dat zijn cellen die wel beschadigd zijn, maar niet tot apoptose (celzelfmoord) komen. Ook hier zijn het vooralsnog alleen muizen waarbij het werkt. Het is geen levenselixer.

Trefwoorden: Peter Thiel, Ambrosia, Jason Camm, Bogdanov, stamcellen, Jesse Karmazin, FOXO4, FOXO3, p53, Darren Moore, proxofim, senescent, apoptose, elixer
Onderwerp: wetenschap – biologie

‘Help, het heeft me te pakken!’
Theo Paijmans
Skepter 30.3 (2017) p. 30-33

Jaarlijks verdwijnen er in Nederland ongeveer 25 personen spoorloos, dus zonder dat iemand weet wat er met hen is gebeurd en die ook niet terugkomen of anderszins gevonden worden. Verhalen over mysterieuze verdwijningen zijn populair. Ook geruchten over verdwenen kinderen worden gretig doorverteld. Vele ervan zijn echter verzonnen, bijvoorbeeld de verdwijning van de Amerikanen David Lang in 1880 (pure fictie), Isaac Martin (1885) die zich had opgehangen en Oliver Lerch (1889). Joe Nickell ontdekte dat dat in 1950 verzonnen was door ene Joseph Rosenberger. Dat klopte niet helemaal, want in 1904 had het al in een New Yorkse krant gestaan. En toen was het al niet waar omdat de zogenaamde getuigen helemaal niet bleken te bestaan. Ambrose Bierce (NB. die zelf later op mysterieuze wijze verdween) is in 1888 met dit genre begonnen, hoewel al honderden jaren eerder zulke geschiedenissen werden verteld.

Trefwoorden: Amelia Earhart, Madeline McCann, David Paulides, Tanja Groen, Glenn Miller, Charles Fort, David Lang, Isaac Martin, Oliver Lerch, Joe Nickell, Ambrose Bierce, Joseph Rosenberger, Renward Cyat, Jan den Hont
Onderwerp: paranormale – broodjeaapverhalen

Het zwaard van Alhazen
Eric-Jan Wagenmakers
Skepter 30.3 (2017) p. 34-35

Platteaardeaanhangers, antivaxers en andere lariekoekgelovigen verzetten zich tegen de gangbare wetenschap, maar in toenemende mate doen wetenschappers dat zelf ook. Er is te veel sjoemelwetenschap, resulterend in niet-repliceerbare bevindingen. Maar dan de helft van 1576 geënquêteerde wetenschappers vonden desgevraagd dat er een repliceerbaarheidcrisis was. Wetenschappers moet meer kritisch op zichzelf zijn. Dat is geen nieuwe ontdekking. De Arabische wetenschapper Abu Ali al-Hasan ibn al-Haytham, in het Westen bekend als Alhazen, ving zijn boek Twijfels omtrent Ptolemaeus (1025) aan met een gloedvolle passage over dit beginsel van twijfel aan de eigen resultaten. Scepsis is een tweesnijdend zwaard: twijfel aan bestaande kennis is gerechtvaardigd, maar daarnaast moet men ook aan zichzelf twijfelen.

Trefwoorden: wetenschap, replicatiecrisis, platte aarde, Alhazen, al-Haytham, scepsis, Nature
Onderwerp: wetenschap – algemeen

Voor verbetering vatbaar
Arno van ’t Hoog
Skepter 30.3 (2017) p. 36-38

Recensie van Rigor Mortis: How sloppy science creates worthless cures, crushes hope and wastes millions ( 2017) door Richard Harris, gevolgd door een interview met de auteur. Harris interviewde vele wetenschappers die hadden ervaren dat ergens tussen 15% en 50% van het biomedisch onderzoek (‘doorbraken’ in kankeronderzoek bijvoorbeeld) reproduceerbaar was. Bij een vijfde van alle artikelen, zo luidt één schatting, klopt de statistiek niet, maar grove fouten in de experimenten zijn er nog meer. Het publiek verwacht te veel en journalisten zouden breder moeten kijken en niet zo focussen op nieuwtjes. Het beste zou zijn als ze onderzoek met muizen zoveel mogelijk negeerden. Aan de andere kant, als peer review kennelijk niet werkt, waarom zouden journalisten dan kunnen wat die ‘peers’ niet doen? Journalisten zouden wel meer werk van follow-up kunnen maken.

Trefwoorden: Begley, replicatie, Joannidis, statistiek, kanker, muizen, biomedisch onderzoek, peer review, journalisten
Onderwerp: wetenschap – algemeen

Gardner, Truzzi en Gauquelin
Skeptici onder elkaar
Jan Willem Nienhuys
Skepter 30.3 (2017) p. 39-43
De leugens van Gauquelin (kader)
Skepter 30.3 (2017) p. 42

Bespreking van Dana Richards (red.) Dear Marcello / Dear Martin: Garner en Truzzi on skepticism (2017). Zowel Gardner als Truzzi stonden aan de wieg van de Amerikaanse skeptische beweging. Toch verschilden ze van mening over veel zaken. Truzzi was meer de afstandelijke wetenschaps-socioloog die de ‘tegenpartij’ ruimhartig aan het woord wilde laten komen. Hij nam afstand van de net opgerichte CSICOP toen die een activistische koers ging varen, mede onder invloed van de rabiate allesontkenner Dennis Rawlins. De laatste verliet later de CSICOP met ruzie en toen bood Truzzi ook hem een forum. Een groot deel van de brieven in dit boek betreft Gauquelin en Velikovsky. Gardner vond beider ideeën onzin. De feiten en theorieën van Gauquelin, door één man bijeengezamelde en geïnterpreteerde correlaties, daar zijn er zoveel van. Allemaal cranks, aldus Gardner. Het is monnikenwerk en niet de moeite waard om dat uit zoeken. Opvallend is (voor deze recensent) dat Gauquelin de gegevens die hem tot zijn hypothese inspireerden ook weer gebruikte om diezelfde hypothese te bevestigen. Dat is fout maar het gebeurt wel vaker. Maar in dit geval had geen der skeptische onderzoekers het in de gaten en Gauquelin stelde de zaak ook duidelijk fout voor. Het boek bevat een schat aan inzichten over de twee briefschrijvers.

Trefwoorden: Gardner, Truzzi, Kurtz, CSICOP, Rawlins, Gauquelin, Comité Para, Mars-effect, sport, Velikovsky, Zetetic Scholar, Sagan, Ruggero Santilli, Bunge
Onderwerp: skeptici – publicaties

Mithras in Leiden
Laurens Dragstra
Skepter 30.3 (2017) p. 43

Korte bespreking van Jeroen Windmeijer, Het Pauluslabyrint (2017), een archeologische thriller. Het christendom dat de mithrascultus is, een geheim genootschap dat ondergronds in Leiden opereert enzovoorts. De auteur heeft zelfs stukken Skepter overgeschreven.

Trefwoorden: Dan Brown, roman, Leiden, Mithras, christendom, Paulus
Onderwerp: religie – christendom

Modieus kwakdenken over dier en taal
Rik Smits
Skepter 30.3 (2017) p. 44-48

Bespreking van Eva Meijer, Dierentalen (2016). Meijer roert zich flink in het wereldje van onderzoekers naar het welbevinden van dieren en dergelijke, promoveerde in september 2017. Ze maakt zich vooral druk om de positie van het dier ten opzichte van de mens. Ze gelooft ijverig in de gelijkheid van dieren en mensen. We worden echter niets wijzer over dierentalen. Zo beschadigt ze het serieuze dierenonderzoek en ook de dieren zelf. Die moeten van haar stemmen. Nou ja, als een koe stemrecht krijgt zal die toch wel minder schade aanrichten dan dit boek. Meijer moet weinig hebben van de wetenschappelijke methode en verzuimt om aan te geven wat ze precies bedoelt met woorden als taal, cultuur en intelligentie. Ze citeert over taal slechts twee boeken, één van 100 jaar oud en het andere van 60 jaar geleden. Ze vertelt allerlei dingen fout, bijvoorbeeld over de geschiedenis van chimpansee Nim. Dat was de chimpansee die gebarentaal leek te kunnen gebruiken, maar bij nader inzien klopte dat niet. Uiteindelijk kwam hij terecht in een tehuis voor bejaarde proefdieren.

Trefwoorden: dieren, taal, filosofie, honingbijen, Jane Goodall, Chomsky, Brian Massumi, Project Nim, Terrace
Onderwerp: randwetenschap – dierentaal

Don Testosteron
Hans van Maanen
Skepter 30.3 (2017) p. 49

Bespreking van Cordella Fine, Testosterone rex: Myths of sex, science and society (2017). Dit onderhoudende en soms geestige boek van een Australische psychologe wordt warm aanbevolen. Het is ook (met bijna dezelfde titel) in het Nederlands te krijgen. Het idee dat seksueel en intermenselijk verkeer ook maar iets met beschikbare geslachtscellen hebben te maken is onzin. Experimenten (van Angus Bateson met fruitvliegjes) zijn later, na de ontdekking van DNA, volkomen onderuit gehaald. Promiscuïteit komt veel vaker bij dieren voor dan gedacht werd. Wij zijn niet onze hormonen en dat er typisch mannelijke of vrouwelijke seksstrategieën zouden bestaan is onzin.

Trefwoorden: seks, Bateson, David Schmitt, hormonen
Onderwerp: wetenschap – biologie

John of God en de dominante witte man
Agnes Tieben
Skepter 30.3 (2017) p. 50-54

Bespreking van Cristina Rocha, John of God: The globalisation of Brazilian faith healing (2017). John of God (João de Deus, geboren 1942) is een Braziliaans medium en evangelische wonderdoener, die zeer in trek is bij buitenlanders. Zijn centrum op 100 km van Brasilia heeft wat weg van de ashram van Sai Baba. Er worden wekelijks 6000 mensen behandeld. Wie echt ziek is wordt afgeraden te komen. Er worden heuse instrumentele behandelingen uitgevoerd – schaar in neus steken, bijvoorbeeld – maar het ontsmetten wordt aan de geesten overgelaten. (NB. Een variant van zogeheten psychic surgery.) De zieken zien hun ziekte graag als spiritueel groeiproces. Sommige mensen noemen John of God een charlatan, maar Rocha ziet dat anders. Ze meent dat de dominantie van de reguliere geneeskunde komt doordat het een elite-activiteit van witte mannen is, en snapt niet de werkzaamheid toch ook wel belangrijk is.

Trefwoorden: John of God, Casa de Dom Inácio, Sai Baba, Dalia Lama, Abadiânia, Gorski, Rediger, Susan Serede, Hans Bear
Onderwerp: religie – goeroes

Morele intuïtie
Hans van Maanen
Skepter 30.3 (2017) p. 54

Bespreking van Harald Merckelbach, Intuïtie maakt meer kapot dan je lief is (2017). We hebben onze intuïtie meestal snel klaar staan, maar die heeft het vaak bij het verkeerde eind, en we hebben een primitief wereldbeeld, met goeieriken en slechteriken, waarin de laatsten gestraft worden. Neppe bomdetectors, vingerafdrukken, meineed, valse bekentenissen en valse aangiften – en valse herinneringen, het komt allemaal langs. En hoe zit het met de verantwoordelijkheid in geval van hersenbeschadiging? Een voortreffelijk boek.

Trefwoorden: intuïtie, rechtspraak, Swaab, Tree, bomdetectors
Onderwerp: maatschappij – rechtspraak

Ondertussen op Kloptdatwel?…
Skepter 30.3 (2017) p. 55

Robbert van den Broeke zou hersendood zijn tijdens zijn readings. Twee lichtgelovige professoren die niets wisten van geneeskunde laat staan van neurologie hadden bij RvdB ooit een versimpelde EEG-meting afgenomen, waar niets uit kwam. Het Europese Hof van Justitie geeft klagers (over gevolgen van vaccinatie, bijvoorbeeld) het voordeel van de twijfel. ‘What the Health: jammerlijk misleidende vegan propaganda’ trekt veel aandacht. Ronald Bernard, oprichter van een soort bank, De Blije B, verspreidt allerlei complotideeën over satanisten.

Trefwoorden: van den Broeke, Gerding, Klaas van Egmond, EEG, vaccin, hepatitis B, What the Health, veganisten, Blije B, Romald Bernard, Jan Rotmans, Marleen Jansen Groesbeek, Avans
Onderwerp: skeptici – publicaties

Skepsis-Congres
Alternatieve feiten
Skepter 30.3 (2017) p. 56

Aankondiging van het Skepsis-congres op 21 oktober.

Trefwoorden: congres, Dawkins, Krauss
Onderwerp: skeptici – congres