Eerste nummer van jaargang 35, verschenen 24 februari 2022.
Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel. Met deze Skepter werd de poster ‘Slechte Wetenschap’ meegestuurd. Deze is als pdf te downloaden, en ook nog te bestellen in de webwinkel (alleen verzendkosten).
Beknopte inhoud – themanummer over reuk
- Wat ruiken wij nog? door Hans van Maanen
Het verhaal dat de mens slecht ruikt, is een hardnekkige negentiende-eeuwse mythe. - ON.WEER.STAAN.BAAR door Ronald Veldhuizen
De wetenschap flirt al decennia met twijfelachtig onderzoek naar seksferomonen – lokstoffen waarmee we gegarandeerd iedereen in bed kunnen krijgen. De commercie spint er garen bij. - Samen ovuleren door Hans van Maanen
De Amerikaanse psychologe Martha McClintock ontdekte dat studentes die een kamer deelden via feromonen hun menstruatiecyclus op elkaar afstemden. Tegenwoordig gelooft bijna niemand dat nog. - Aromatherapie door Jan Willem Nienhuys
Bewijs voor de werkzaamheid van aromatherapie is niet geheel afwezig, maar het blijft erg mager. - Wederzijds uitsluitend door Arno van ’t Hoog
Vergeet de mooie ogen, die innemende glimlach en dat gevoel voor humor: mensen worden verliefd op elkaars afweersysteem – want hoe meer dat verschilt, hoe beter het is voor het nageslacht.Was het maar zo overzichtelijk. - Veel beter dan ze dachten door Hans van Maanen
Na meer dan anderhalve eeuw wordt ons reukvermogen eindelijk niet langer beschouwd als het ondergeschoven kindje van onze zintuigen. Het hoeft zich, zo blijkt keer op keer, nergens voor te schamen. - Sprekende geuren door Jasper de Groot
Het staat wel vast dat geur in de communicatie tussen mensen een belangrijke rol speelt — bij angst, bij ziekte, maar stellig ook in de liefde. - ‘Wonderdokter’ werkt nog steeds door Dick Zeilstra
- Goedgelovige populisten door Pepijn van Erp
- Op zoek naar Jomanda door Gert Jan van ’t Land
- Ype en Ionica zijn skeptisch
Samenvattingen
Wat ruiken wij nog?
Hans van Maanen
Skepter 35.1 (2022) p. 4-10
Eind 19de eeuw deelden Paul Broca (1824-1880) en William Turner (1832-1916) zoogdieren in naar reukvermogen of beter de grootte van de bij ruiken betrokken hersendelen. De primaten waren niet zo beste ruikers, bij hen is het gezichtsvermogen juist heel goed ontwikkeld. De Londense arts William Ogle (1827-1912) dacht dat mensen met meer pigment in de huid beter konden ruiken, Darwin zei het hem na. Freud dacht dat zowel volwassen worden als de evolutie tot Homo sapiens gepaard ging met verlies van reukvermogen. Pas in de jaren 1980 is er meer onderzoek gedaan. Dat weerspreekt deze vroeg-20ste-eeuwse opvatting. Dit is de inleiding van een reeks van zeven artikelen over de reuk.
Trefwoorden: Broca, reukkwab, osmatisch, anosmatisch, primaten, William Turner, anatoom, William Ogle, Darwin, Freud, naruurvolken, Emil Fischer, Franz Penzoldt, Hendrik Zwaardemaker, C. Judson Herrick
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde
ON.WEER.STAAN.BAAR
Ronald Veldhuizen
Skepter 35.1 (2022) p. 11-15
(Feromonen) (kader zonder titel)
Skepter 35.1 (2022) p. 15
Feromonen zijn stoffen die misschien niet als specifieke geur worden waargenomen, maar toch een duidelijk seksueel signaal afgeven. Zulke stoffen zijn er voor zijdevlinders (bombykol) en andere insecten en varkens en andere zoogdieren. Er worden wel parfums verkocht die zogenaamd menselijke feromonen (‘copuline’) bevatten, maar het bestaan daarvan is nooit aangetoond. Zie The great pheromone myth (2010) van Richard Doty.
Trefwoorden: feromonen, Tristram Wyatt, Adolf Butenandt, zijdevlinder, bombykol, Jasper de Groot, Richard Michael, Eric Keverne, George Preti, copuline, androstenol, androstenon, testosteron, vomeronasaal orgaan
Onderwerp: wetenschap – biologie
Samen ovuleren
Hans van Maanen
Skepter 35.1 (2022) p. 16-21
De psychologe Martha McClintock ontdekte in 1971 dat de menstruatiecyclussen van vrouwen die samenwonen (studentes bijvoorbeeld) gaan synchroniseren. Misschien door een feromoon. Nader onderzoek laat hier niets van heel. Bestudering van McClintocks oorspronkelijke artikel maakte duidelijk dat ze zich verrekend had. De periodes van zulke cycli zijn niet lang niet altijd constant en verschillen ook tussen vrouwen onderling. Dat maakt het lastig om ‘synchronisatie’ behoorlijk te kwantificeren. Ook zijn de waarnemingsduren te kort. Maar het fabeltje van een soort mystieke band blijft bestaan.
Trefwoorden: menstruatie, ovulatie, Martha McClintock, Wenda Trevathan, Zhengwei Yang, Jeffrey Schank, Breanne Fahs
Onderwerp: wetenschap – biologie
Aromatherapie
Jan Willem Nienhuys
Skepter 35.1 (2022) p. 22-24
Bij aromatherapie wordt een watje met vluchtige plantaardige stoffen bij de neus van de patiënt gehouden. Een overzicht van 143 recent verschenen artikelen hierover leert dat het voornamelijk voor angst, stress, pijn, onrust bij dementerenden en dergelijke wordt gebruikt. Het onderzoek demonstreert hoe men positieve resultaten fabriekt. Bijna een derde is een randomized controlled trial, maar de uiteindelijk conclusie lijkt dat lavendel tamelijk betrouwbaar een placebo-effect teweegbrengt.
Trefwoorden: aromatherapie, alternatieve geneeskunde, lavendel, trial, systematic review, angst
Onderwerp: gezondheid – aromatherapie
Wederzijds uitsluitend
Arno van ’t Hoog
Skepter 35.1 (2022) p. 25-31
Misschien speelt geur een rol bij de partnerkeuze: zonder het te beseffen ruiken we of iemand een andere immunologische aanleg heeft. Hoe verschillender hoe beter dat is voor het immuunsysteem van het nageslacht. In 1995 publiceerde de Zwitserse bioloog Claus Wedekind de resultaten van een proef waarbij vrouwen aan de T-shirts van mannen moesten ruiken. Sindsdien wordt er gestudeerd op dit idee. Ook de immunologische gelijkenis tussen huwelijkspartners wordt onderzocht. Er komt niks uit. Men ziet echter nog tal van verbeterpunten voor voortgezet onderzoek. Bij sommige dieren lijkt het wel op te gaan.
Trefwoorden: geur, MHC, immuniteit, Wedekind, Havliček
Onderwerp: wetenschap – biologie
Veel beter dan ze dachten
Hans van Maanen
Skepter 35.1 (2022) p. 32-34
(Feynmans reukvermogen) (kader zonder titel)
Skepter 35.1 (2022) p. 34
Hoewel het deel van de hersenen dat geuren verwerkt maar klein is, kunnen wij iets in de orde van een miljoen maal zoveel geuren onderscheiden, vergeleken met klanken of kleuren. Wij ruiken niet zo goed als honden, maar bij proeven blijken mensen verrassend goed te kunnen ruiken.
NB. De meeste zoogdieren hebben zowat 1000 genen die coderen voor geurwaarneming, mensen 800. De helft daarvan is bij mensen en andere primaten uitgeschakeld, en wordt niet meer uitgelezen.
Trefwoorden: reuk, bulbus olfactorius, muizen, glomeruli, Amir Sarrafchi, Caroline Bushdid, undecanal, Feynman
Onderwerp: wetenschap – biologie
Sprekende geuren
Jasper de Groot
Skepter 35.1 (2022) p. 35-41
De Nobelprijs voor Geneeskunde 204 ging naar Axel en Buck voor onderzoek naar reukvermogen. Mensen zijn niet alleen in staat goed te ruiken, maar kunnen ook ‘angstzweet’ waarnemen al is het niet als specifieke geur. Een bijzonder begaafde Schotse vrouw bleek de ziekte van Parkinson te kunnen ruiken. Baby’s herkennen de moedermelkgeur. Ook blijken sommige infecties een specifieke geur te veroorzaken, die enigszins (maar niet bewust) kan worden waargenomen. Ook bij romantische relaties speelt geur (na persoonlijkheid uiteraard) een rol.
Trefwoorden: geur, Nobelprijs, Richard Axel, Linda Buck, mercaptaan, angst, Riad Sarkis, corona, covid-19, Joy Milne, Parkinson, Benoist Schaal, moedermelk, seks,
Onderwerp: wetenschap – biologie
‘Wonderdokter’ werkt nog steeds
Dick Zeilstra
Skepter 35.1 (2022) p. 42-43
Alfred Bonati (zie Skepter 13.1) is nog steeds actief, maar na een groot artikel in het AD in 2002 is hij niet meer in Nederland actief. Bonati bood peperdure en onzinnige laserbehandelingen voor rugklachten aan. Sinds 2000 zijn zeker twintig klachten toegewezen, een van zelfs twaalf miljoen dollar. Florida is erg coulant, in andere staten zou hij allang door de overheid gestopt zijn.
Trefwoorden: Bonati, Zwolse Courant, Henk Schorel, Spine Institute, Florida
Onderwerp: gezondheid – kwakzalverij
Goedgelovige populisten
Pepijn van Erp
Skepter 35.1 (2022) p. 44-46
Een groot onderzoek (meer dan 100.000 personen in 26 landen) toont aan dat complotdenken vooral voorkomt bij de uitersten van het politieke spectrum, onder wie personen die zichzelf rekenen tot een ongehoorde meerderheid. Ook is er een verband tussen populisme en complotdenken (wat klopt met het gegeven dat in complotten vaak elites figureren). Ook is er een verband met goedgelovigheid en met name het geloof in de betrouwbaarheid van eigen intuïtie.
Trefwoorden: complotten, populisme, Van Prooijen, Krouwel, politiek, extremisme, goedgelovigheid
Onderwerp: complotten – algemeen
Skeptische boeken
Skepter 35.1 (2022) p. 48
Wie wil kan (tegen verzendkosten) ‘skeptische’ boeken krijgen uit de nalatenschap van Rob Nanninga en Rie Prins. Er zijn circa 1500 titels beschikbaar.
Trefwoorden: Nanninga, Prins, skepticisme
Onderwerp: skeptici – publicaties
Op zoek naar Jomanda
Gert Jan van ’t Land
Skepter 35.1 (2022) p. 49-50
Twee betaalkanalen hebben een documentaire over Jomanda, die tegenwoordig in Canada woont en geen bezoek ontvangt. Duidelijk is dat de dood van Sylvia Millecam een omslagpunt voor Jomanda was. Bij een rechtszaak over haar betrokkenheid werd ze vrijgesproken van opzet (preciezer: opzettelijk toebrengen van schade aan de gezondheid), de kwestie van schuld was al verjaard. Jomanda was heel zeker van zichzelf en gevoelloos. Dankjewel kon er nooit van af, en fouten toegeven ook niet.
Trefwoorden: Jomanda, Millecam, Ronald ter Heegde, Tineke de Nooij, Ewald Vervaet
Onderwerp: paranormale – Jomanda
Ype en Ionica zijn skeptisch
Ype Driessen en Ionica Smeets
Skepter 35.1 (2022) p. 51
Sterrenbeelden
Trefwoorden: humor, astrologie
Onderwerp: humor
