Skepter 33.4 (2020)
Vierde nummer van jaargang 33, verschenen 26 november 2020.
Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Deze Skepter is ook te koop geweest in diverse kiosken. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel.
Beknopte inhoud
- De meeste mensen zijn eerlijk door Ronald Veldhuizen
Veel van wat wetenschappers dachten te weten over liegen en eerlijkheid blijkt bij nader inzien toch anders te liggen. - De leugen gedetecteerd door Pepijn van Erp
Interview met Sophie van der Zee - Koppen en staarten door Eric-Jan Wagenmakers en Diane Pecher
Over de illusie van Müller-Lyer. - Het geïmponeerde brein door Jaco Berveling
Laat mensen een artikel beoordelen over de uitkomst van een psychologisch experiment, voeg er vervolgens wat onzinnige hersenwetenschap aan toe, en ze vinden het resultaat meteen een stuk overtuigender. - Hypoallergene fabeldieren door Hans van Maanen
- Het paard der democratie door Harry Oosterhuis
De goede verkeersvoorzieningen in Nederland zijn niet zozeer de oorzaak van de populariteit van de fiets, maar een gevolg ervan. - Louter op water door Pepijn van Erp
Hoe mooi zou het zijn om auto’s op waterstof te laten rijden dat in de auto zelf wordt gemaakt, uit gewoon water? - Magnetische ontharders door Arnout Jaspers
Een magneet op je waterleiding plakken om kalkaanslag in je wasmachine te voorkomen? - Onzin als epidemie door Agnes Tieben
Verslag van het Skepsiscongres 2020 - De vaccinleugenaar door Jan Willem Nienhuys
Boekbespreking van The doctor who fooled the world (over de Wakefield affaire) - Hooggecijferd ongecijferd door Ionica Smeets
Boekbespreking van Innumeracy in the wild. - Provax en antivax door Marcel Hulspas
Boekbespreking van Vaccinaties van Peter Gøtzsche. - Verse lulkoek door Hans van Maanen
Boekbespreking van Calling bullshit. - In memoriam James Randi door Mario Tamboer
- ‘Hoe dieper je kijkt, hoe minder er overblijft’ door Hans van Maanen
Interview (uit 1987) met James Randi - Ype en Ionica zijn skeptisch
Dertien
Samenvattingen
De meeste mensen zijn eerlijk
Ronald Veldhuizen
Skepter 33.4 (2020) p. 4-9
Hoge heren? Allemaal leugenbrokken (kader)
Skepter 33.4 (2020) p. 7
Het heet dat mensen in het dagelijks leven veel liegen, maar bij nader onderzoek blijkt daar weinig van te kloppen. Bij een typisch experiment moet de proefpersoon een dobbelsteen gooien en kan een of ander klein voordeel krijgen door over de uitkomst te liegen. Dan blijkt meer dan de helft niet te liegen. Bij proeven met ‘verloren’ portemonnees blijken degene met geld erin vaker te worden teruggebracht. Nogal wat onderzoek op dit gebied blijkt niet herhaalbaar. Er is ook onderzoek dat de motivering achter liegen probeert te achterhalen, en naar methoden om eerlijkheid bij het invullen van formulieren te bevorderen.
Trefwoorden: Pamela Meyer, TED, liegen, valsspelen, Philipp Gerlach, Bruno Verschure, Dan Ariely, Shaul Salvi
Onderwerp: psychologie – liegen en fraude
De leugen gedetecteerd
Pepijn van Erp
Skepter 33.4 (2020) p. 10-15
Interview met Sophie van der Zee. Ze onderzoekt aan de Erasmusuniversiteit leugenachtig gedrag. Liegen is onwaarheid spreken met de intentie tot bedriegen. Ze heeft net een artikel klaar over de leugens van Trump. Leugenaars gedragen zich anders dan waarheidssprekers: het is moeilijker, emotioneel belastend en de extra inspanning om betrouwbaarr over te komen is ook van invloed. In experimenten blijkt dat de meeste mensen leugenaars niet herkennen, getrainde mensen halen 60% en met machines haal je 85%. Bij analyse van Trump-tweets verried het taalgebruik dat hij loog in 74% van de gevallen. Bij bron- en contactonderzoek van coronagevallen blijken vragenlijsten net zo goed te werken als een verhoor via Zoom. Overigens is onderzoek in een psychologisch lab vaak niet goed generaliseerbaar naar de praktijk. In de praktijk is zelden bekend wat het waarheidsgehalte van beweringen is.
Trefwoorden: liegen, Trump, leugendetector, corona
Onderwerp: psychologie – leugendetector
Koppen en staarten
Eric-Jan Wagenmakers en Diane Pecher
Skepter 33.4 (2020) p. 16-20
Gezichtsbedrog tegen overgewicht? (kader)
Skepter 33.4 (2020) p. 19
De illusie ontdekt in 1889 door Franz Carl Müller-Lyer bestaat uit twee even lange lijnstukken; het ene is voorzien van pijlkoppen aan beide uiteinden, het andere heeft daar pijlstaarten. Die laatste lijkt dan langer. Er zijn veel verklaringen voorgesteld die geen van alle veel steek houden. De meest plausibele is dat het mechanisme dat perspectief interpreteert een rol speelt. Ook dat klopt niet goed, want met cirkels in plaats van pijlen werkt het ook. Het is alsof de afmeting van de figuur als geheel de perceptie van de lijnstukken besmet. Er wordt nog steeds onderzoek naar gedaan.
NB. In het onderschrift van de afbeelding leze men ‘langer’ in plaats van ‘korter’: als een lijn links en rechts wordt geflankeerd door andere lijnen met een andere lengte, lijkt de middelste lijn als het ware mee te gaan met de flankerende lijnen.
Trefwoorden: Müller-Lyer, Brentano, Wundt, Lipps,Deboeuf, Richard Gregory, William Rivers, Marshall Segal, Mary Stewart, contrast, pigmentatie, Catherine Howe, Dale Purves, confluxie.
Onderwerp: psychologie – illusies
Het geïmponeerde brein
Jaco Berveling
Skepter 33.4 (2020) p. 21-25
Het brein is populair. Veel populaire wetenschap gaat over neurowetenschap. Volgens psychologe Diane Beck komt dat doordat ‘brein’ als verklaring van ‘gedrag’ lekker simpel is, en ook door de interessante mri-plaatjes. Helaas is het niet zo moeilijk om met mri de emoties van het brein van een dode zalm uit te lezen, Onderzoek van David McCabe en Alan Castel in 2008 om Becks idee te toetsen, leek succesvol, maar kon niet gerepliceerd worden.
Deel van de verklaring is het prestige van de gepresenteerde wetenschap. Neurowetenschap heeft daar veel van, speciaal in combinatie met biologie (of natuurkunde), maar wiskunde het meest. Een onzinformule in een artikel verhoogt de geloofwaardigheid – behalve voor wiskundigen natuurlijk.
Trefwoorden: brein, mri, fmri, Swaab, Diane Beck, McCabe, Castel, Deena Weisberg, Kimmo Eriksson, neurowetenschap, wiskunde.
Onderwerp: psychologie – algemeen
Hypoallergene fabeldieren
Hans van Maanen
Skepter 33.4 (2020) p. 26-27
Sommige mensen zien allergisch voor honden of katten. Sommige rassen van deze huisdieren heten hypoallergeen te zijn. Dat is onzin. Er zijn wel verschillen in allergeen-productie tussen dieren, zelfs meer tussen afzonderlijke individuen dan tussen rassen. Wel ervaart 80 procent van allergische bezitters van ‘hypoallergene’ dieren minder klachten. De ‘hypoallergene’ dieren zijn vaak doorgefokt en dus vaak ziek. Overlast door honden- en kattenallergie is misschien wel even erg als passief roken.
NB. Die 80 procent kan het effect van regressie naar het gemiddelde zijn: als men een dier met veel allergenen om die reden wegdoet en een ander dier neemt, zal het nieuwe dier doorgaans minder allergenen produceren.
Trefwoorden: allergie, huisdier, hond, kat, hypoallergeen, poedel, labradoedel, Blauwe Rus, sfinx, passief roken, Esmeralda de Wit
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde
Fietscultuur en fietswetenschap
Het paard der democratie
Harry Oosterhuis
Skepter 33.4 (2020) p. 28-32
De fiets is een populair vervoersmiddel in Nederland, veel meer dan in andere landen. Dat ligt niet aan de goede infrastructuur, maar aan het feit dat het onderdeel van onze cultuur is. Aan het eind van de 19de eeuw was een fiets iets voor welgestelden. Door de opkomst van de auto verloor de fiets status en werd de fiets iets voor iedereen en altijd, niet alleen voor sport (de wielersport was niet zo populair in Nederland als in België) of recreatie en ook niet alleen voor de lagere sociale klassen. De ANWB (‘wielrijdersbond’) had een belangrijke rol in deze ontwikkeling. Fietsen werd net als schaatsen een nationale deugd. De consensuscultuur handhaafde de belangen van fietsers.
NB. Het helpt natuurlijk dat Nederland zo vlak is.
Trefwoorden: fiets, cultuur, Fietsersbond, Katrin Ebert, ANWB
Onderwerp: maatschappij
Louter op water
Pepijn van Erp
Skepter 33.4 (2020) p. 33-37
Auto’s die op water rijden doen dat door water te splitsen met elektriciteit die door de dynamo wordt opgewekt. Uiteraard werkt dat niet. De meeste auto’s mengen het knalgas dat bij elektrolyse ontstaat door het benzine-luchtmengsel, en de uitvinders beweren dan dat ze veel zuiniger rijden. Ook dit werkt niet. Hooguit vermindert de uitstoot van stikstofoxide een beetje. De meer exotische uitvinders hopen ‘nulpuntsenergie’ te kunnen gebruiken.
Trefwoorden: elektrolyse, Agha Waqar Ahmed, Pakistan, Pervez Houdbhoy,, Atta ur-Rahman, Ranomal Malani, Ruggero Santilli, magneculen, Tesla, vortex, Stan Meyer, Equinox, Philippe Vandemoortele, HHO, knalgas, watergas, Oil Drum Limited, Frank Collaris, Windesheim, Niburu Free Energy Lab, Waterstofgroep Groningen
Onderwerp: pseudowetenschap – perpetuum mobile
Magnetische ontharders
Arnout Jaspers
Skepter 33.4 (2020) p. 38-39
Waterontharders die bestaan uit een flinke magneet die op de waterleiding gemonteerd wordt, werken waarschijnlijk niet. Maar Michael Coey heeft een reden bedacht waarom het misschien toch werkt. Calciumionen zwemmen niet los rond, maar vele zitten in bolvomige structuren van calcium plus water, dollops (dynamically ordered liquid-like oxyanion polymers) genaamd. Die zouden kunnen aangroeien als ze een sterk inhomogeen magnetisch veld passeren. Die ‘dollops’ zouden dan minder makkelijk tot kalkaanslag op verwarmingselementen leiden. Er is maar heel beperkt experimenteel bewijs voor deze theorie: in stilstaand water waren er na enkele uren blootstelling wat meer dollops.
Trefwoorden: waterontharding, kalk, calcium, magneten, ionen, dollops
Onderwerp: wetenschap – natuurkunde
Skepsiscongres 2020 online
Onzin als epidemie
Agnes Tieben
Skepter 33.4 (2020) p. 40-43
Het online congres begon na een kort jaarverslag met een debat over de corona-epidemie, met Luc Bonneux, Catherine de Jong, en Marc Bonten (lid Outbreak Management Team). Daarna kregen diverse fact-checkers/bloggers het woord: Pepijn van Erp, Harry Hol, Enith Vlooswijk. Marleen Finoulst heeft een skeptische podcast en is ook hoofdredacteur van de website Gezondheid en wetenschap (50.000 bezoekers per dag). Na de lunchpauze wordt er over religie gedebatteerd: Frans de Waal, Taede Smedes en Carla Rus. De laatste signaleert dat conservatieve gelovigen in navolging van hun heilige boeken nogal vrouwonvriendelijk zijn. Tot slot geven Boudry en Pigliucci een update van hun lezingen vier jaar eerder. Erg optimistisch zijn ze niet.
Trefwoorden: congres, coroan, Skepsis, religie
Onderwerp: skeptici – congres
De vaccinleugenaar
Jan Willem Nienhuys
Skepter 33.4 (2020) p. 44-47
Bespreking van Brian Deer, The doctor who fooled the world: Andrew Wakefield’s war on vaccines (2020). In 1998 publiceerde Andrew Wakefield een geruchtmakend stuk over autisme en mazelenvaccinatie. In 2003 bleek het onzin. Journalist Brian Deer kreeg de opdracht uit te zoeken hoe dat had kunnen gebeuren. Het onderzoek nam tien jaar in beslag met dit boek als resultaat. Wakefield bleek een fantast die grootschalig bedrog had gepleegd in de hoop beroemd en rijk te worden. Zijn artikel werd echter teruggetrokken en hijzelf werd uit de artsenstand gezet, ging naar de VS, zette daar zijn antivax-activiteien voort en kwam in de vriendenkring van Trump terecht.
Trefwoorden: Wakefield, autisme, mazelen,Walker-Smith, Richard Barr, Nick Chadwick, Lancet
Onderwerp: gezondheid – vaccinatie
Hooggecijferd ongecijferd
Ionica Smeets
Skepter 33.4 (2020) p. 48-49
Bespreking van Ellen Peters, Innumeracy in the wild: misunderstanding and misusing numbers (2020). ER zijn drie soorten ongecijferdheid: niet goed kunnen rekenen, denken dat je wiskunde snapt (makkelijk met vragenlijsten te meten) en niet kunnen schatten. Met nuttige tips over wetenschapscommunicatie, bijvoorbeeld zorgen dat je weet wat je publiek wel en niet weet. Warm aanbevolen,
Trefwoorden: ongecijferdheid, wetenchapscommunicatie
Onderwerp: wetenschap – kansrekening
Provax en antivax
Marcel Hulspas
Skepter 33.4 (2020) p. 49-50
Bespreking van Peter Gøtzsche Vaccinaties: Waarheid, leugen en controverse (2020). De auteur heeft veel kritiek op de vaccinindustrie. Zo is het HPV-vaccin nog niet goed onderzocht en bovendien overbodig; bij het griepvaccin ontbreken bewijzen van werkzaamheid, speciaal het effect van inenten van medisch personeel.
NB. In 2025 wordt over het HPV-vaccin bericht dat het ‘overwhelmingly’ veilig is, en dat met name neurologische verschijnselen na inenting niet vaker voorkomen dan volgens de wetten van het toeval te verwachten zijn.
Trefwoorden: Gøtzsche, vaccinatie, HPV
Onderwerp: gezondheid – vaccinatie
Verse lulkoek
Hans van Maanen
Skepter 33.4 (2020) p. 51
Bespreking van Carl T. Bergstrom en Jevin D. West, Calling bullshit: the art of scepticism in a data-driven world, (2020). Bullshit (‘lulkoek’) bestaat uit verwarren en misleiden om een discussie te winnen. Uitgelegd wordt waar en hoe AI-algoritmen de fout in gaan. Fixeren op cijfers, streefcijfers, citatie-indexen en dergelijke werkt als perverse prikkel. Het boek bevat ook kritiek op het bekende artikel van Ioannidis (waarom het meeste onderzoek niet deugt). Helaas zien de auteurs af van voetnoten. Een alfabetische literatuurlijst is de enige houvast voor voortgezette studie.
Trefwoorden: AI, algoritme, big data, citatie-index, correlatie
Onderwerp: misvattingen
In memoriam James Randi (1928–2020)
Mario Tamboer
Skepter 33.4 (2020) p. 52-54
De beroemd skepticus James Randi stierf op 8 oktober 2020. Enkele hoogtepunten: ontmaskering van gebedsgenezers in The faith healers, Geller, Project Alpha (aan de kaak stellen van lichgelovig parapsychologisch onderzoek), de grote geldprijs, en de affaire-Benveniste.
Trefwoorden: Randi, gebedsgenezers, Popoff, James McDonnell, Banacheck, Ogilvy, Benveniste, Davenas,
Onderwerp: paranormale – Randi
Goochelaar James Randi ontmaskert gebedsgenezers
‘Hoe dieper je kijkt, hoe minder er overblijft’
Hans van Maanen
Skepter 33.4 (2020) p. 56-58
Herdruk van artikel in Skepter 1.1
Trefwoorden: Randi, Geller, gebedsgenezing, Lourdes, Maasbach, Sonja de Vries, Lengruber, W.V. Grant, Oral Roberts, Popoff, Pat Robertson, Johnny Carson
Onderwerp: paranormale – Randi
Ype en Ionica zijn skeptisch
Ype Driessen en Ionica Smeets
Skepter 33.4 (2020) p. 59
Angst voor 13
Trefwoorden: humor, triskaidekafobie
Onderwerp: humor
