Brian Deer kreeg als journalist de vinger achter het bedrog van de Britse arts Andrew Wakefield. Hoe ver de oplichterij ging, kan hij na meer dan tien jaar spitwerk uit de doeken doen.
door Jan Willem Nienhuys – Skepter 33.4 (2020)
IN 1998 publiceerden Andrew Wakefield en collega’s van het Londense Royal Free Hospital een geruchtmakend artikel in The Lancet waarin zij beweerden dat autisme door vaccinatie werd veroorzaakt. Binnen vijf jaar bleek die bewering volslagen wetenschappelijke onzin. Een rechtszaak — die vijftig miljoen pond had gekost — van ouders van autistische kinderen tegen farmaceutische bedrijven stortte in. Weer vijf jaar later werd Wakefield ook ontslagen door zijn universiteit, mede omdat het nieuwe hoofd van de geneeskundefaculteit had bedongen dat Wakefield, die ‘idioot en bedrieger’, zou vertrekken.
Die kwalificatie riep meer dan wetenschappelijke vragen op: was het artikel uit 1998 een enkele misstap, of zat er meer achter? Brian Deer, journalist bij The Sunday Times, kreeg in 2003 de opdracht om dat eens goed uit te zoeken, nadat hij een voorstel had afgewimpeld om na te gaan of de ketchup van Heinz wel helemaal ‘natuurlijk’ was. Uiteindelijk leidde Deers onderzoek ertoe dat Wakefield zijn artsentitel kwijtraakte en dat zijn artikel uit 1998 werd teruggetrokken.
Tegen die tijd zat Wakefield overigens allang in Amerika, en was daar doorgegaan met het verspreiden van angst, schuldgevoel en ziekte, onder meer met de film Vaxxed! Hij werd een kopstuk van de Amerikaanse antivaccinatiebeweging en was te gast op Trumps inauguratiebal.
Ziekte van Crohn
The doctor who fooled the world laat zien hoe Deer stapje voor stapje achter het bedrog van Wakefield kwam. In een journalistiek boek zoals dit staan geen voetnoten, anders zou het boek nog veel dikker zijn geweest door ongeveer tweeduizend referenties. Het is een soort detectiveroman geworden waarin het verhaal van de misdaad, de veel latere ontrafeling en de nog latere rechtszitting en de carrière van de schurk dooreenlopen. Een tijdlijn achterin helpt de lezer de draad te volgen.
In het boek zien we Wakefield steeds dieper in zijn leugens en ambities wegzakken. Hij werd in 1956 in een aanzienlijke doktersfamilie geboren, en ook de jonge Andrew ging geneeskunde studeren. Hij werd chirurg, maar wilde meer. Tijdens een fellowship in Toronto in 1987 kreeg hij een lumineuze inval. Niemand wist de oorzaak van de ziekte van Crohn, een soort darmontsteking. Als dat nou eens geen darmziekte was, maar een beschadiging van de bloedvaten in de darmwand door een virus? De Australiërs Robin Warren en Barry Marshall hadden net Helicobacter pylori ontdekt als oorzaak van maagzweer — een vondst waarvoor ze stellig een Nobelprijs zouden krijgen — en zoiets wilde Wakefield ook.
Terug in het Verenigd Koninkrijk gaf Wakefield de chirurgie op en kreeg hij een betrekking aan het Royal Free Hospital als onderzoeker maag-darmgeneeskunde. Een dokter zonder patiënten, zoals Deer vaak herhaalt, met een heel lichte onderwijstaak.
M van morbilli
Om te beginnen wist Wakefield aan te tonen dat de bloedvaten in de darmwand bij crohnpatiënten inderdaad beschadigd waren. Maar welk virus zou daarvoor verantwoordelijk kunnen zijn? Om daarachter te komen, werkte hij — geen viroloog — een handboek virologie door. Bij de m van morbilli (mazelen) aangekomen, wist hij dat hij beet had. De aan het begin van de infectie in de mond optredende ‘vlekjes van Koplik’ komen in feite op alle slijmvliezen voor. Hoera, de ziekte van Crohn was dus eigenlijk mazelen in de darm!
In 1993 stelde hij dit met zoveel woorden in een artikel in de Journal of Medical Virology. Hij beweerde dat hij en zijn team met een elektronenmicroscoop mazelenvirussen hadden gezien in aangetast darmweefsel van patiënten met crohn. Pogingen van andere onderzoekers om de resultaten te repliceren liepen echter op niets uit.
Het idee klopte ook niet met het gegeven dat het aantal gevallen van mazelen drastisch was gedaald, maar van crohn in het geheel niet. Het scheen Wakefield zelfs toe dat na invoering van vaccinatie tegen mazelen (plus rode hond en bof: BMR) het aantal crohnpatiënten verdrievoudigd was.
Genoeg aanleiding om de hypothese van tafel te vegen, maar niet voor Wakefield — geen epidemioloog. Hij dacht: in het BMR-vaccin zitten verzwakte levende virussen. Zouden die de boosdoener kunnen zijn? Met geld van de farmaceutische industrie probeerde hij dat uit te zoeken. Het resulteerde in 1995 in het artikel ‘Is measles vaccination a risk factor for inflammatory bowel disease?’ Zo’n titel met een vraagteken betekent eigenlijk dat de redactie denkt dat het antwoord ‘nee’ is. Maar Wakefield wist de publiciteit in de media flink op te kloppen, en het ziekenhuis hielp graag mee.
Volkomen normaal
Ondertussen waren in 1992 in het Verenigd Koninkrijk twee van de drie beschikbare BMR-vaccins teruggetrokken wegens (weliswaar zeldzame) bijwerkingen. Een in 1994 opgerichte actiegroep, JABS, probeerde compensatie los te krijgen wegens vermeende vaccinatieschade. Eerder had de overheid, om de rechtsgang te democratiseren, de Legal Defense Board opgezet om actiegroepen financieel te steunen. Maar dan moest je wel een poot hebben om op te staan, en procederen namens een grote groep. JABS verspreidde informatie over Wakefields artikel onder de leden, en een van hen — Deer noemt haar in het boek ‘Ms. Two’ — slaagde erin Wakefield aan de telefoon te krijgen. Haar zoon William was autistisch geworden, en in het telefoongesprek legde ze uit dat ze dacht dat dit autisme verband hield met de darmproblemen van het kind. Ze had er ook al over nagedacht hoe dat kon. Sommige voedingsmiddelen, met name brood en melk, zouden opiumachtige stoffen produceren die dan via de beschadigde darmwand in het brein terechtkomen. Dat had ze allemaal opgestoken bij een groep die meende dat autisme een soort allergie was. Wakefield zegde toe dat hij zou zorgen dat het kind werd onderzocht door een collega, John Walker-Smith.
Zo geschiedde. Alleen bleek bij onderzoek dat de darmen van William volkomen normaal waren. Geen spoor van crohn. Hierdoor liet Wakefield zich echter niet uit het veld slaan — integendeel: hij wist dankzij Ms. Two nu precies hoe de vork in de steel zat.
Advocaat
Niet lang daarna zocht een advocaat, Richard Barr, contact met Wakefield. Barrs klanten waren ouders van kinderen met vermeende vaccinatieschade. In het diepste geheim, zo ontdekte Deer, beloofde Barr begin 1996 dat hij Wakefield 150 pond per uur zou betalen voor ‘adviezen’ en Wakefield beloofde dat hij voor bewijzen van vaccinatieschade zou zorgen. Wakefield zou meer dan 2900 uur declareren.
Wakefield was niet alleen uit op roem maar ook op geld. Tussen 1991 en 2000 registreerde hij een rij bedrijven en octrooien, onder meer voor een vaccin tegen mazelen dat ook crohn en autisme kon genezen.
Wakefield wist hoe een bewijs van vaccinatieschade eruit moest zien. Dat had een rechter bepaald in een zaak over de DTP-vaccinatie: je moet een specifiek klinisch syndroom aantonen, met ook een specifieke pathologie. Verder moet dit syndroom optreden vlak na de vaccinatie, zeg binnen twee weken, en er moet een aannemelijk mechanisme zijn. Ook moet er epidemiologisch bewijs zijn, en proeven op dieren zijn ook gewenst. Alleen op dat laatste punt zou Wakefield tekortschieten. Toen Barr later in dat jaar bij de Legal Defense Board vroeg om subsidie voor de rechtszaak die hij wilde beginnen, kreeg hij gedaan dat er 55 mille zou worden betaald aan Wakefield voor een pilotstudie met tien kinderen.
In volle gang
Op dat ogenblik was dat onderzoek al in volle gang. Misschien zijn wel tweehonderd kinderen uiteindelijk onderzocht, allemaal aangeleverd door Barr. In veel gevallen nam Wakefield zelf contact op met de ouders en belde hij naar huisartsen om te bepleiten dat hij de kinderen zou laten onderzoeken. Hij zou echter later bij hoog en bij laag volhouden dat de kinderen uit zijn onderzoek spontaan en in korte tijd naar de kliniek waren gekomen, en zijn ontdekking dus, net als bij aids, duidde op een nieuwe ziekte.
Zelfs William en zijn moeder werden uitgenodigd. Deer beschrijft hoe ze toekeek terwijl een slang met een camera door de dikke darm van haar zoontje werd gemanoeuvreerd en hoe ze schrok toen er griezelig gezwollen klieren aan het eind van de dunne darm in zicht kwamen. Dus toch! Niemand vertelde haar dat die eigenlijk nauwelijks iets te betekenen hadden.
Labtechniek
Het uiteindelijke verslag van Wakefields ‘pilot’, met 12 kinderen, verscheen in 1998 in The Lancet. Elders is al meermalen verhaald hoe weinig ervan deugde. Zo stond er over William dat zijn opvallend afwijkende gedrag (met zijn hoofd bonken) binnen twee weken na de vaccinatie begon, maar in een gesprek met Deer vertelde Ms. Two dat het bonken zes maanden na de vaccinatie begon. Andere kinderen hadden al symptomen ver voor de vaccinatie, weer andere vertoonden geen spoor van achteruitgang maar hadden ‘asperger’ (het soort aandoening waarbij de vader zegt: mijn zoon is heel normaal, hij is net als ik). Dat is trouwens typerend in rechtszaken over vaccinatieschade: de ouders herinneren het zich niet goed en de advocaten maken het nog erger.
Wakefield had ‘mazelenvirus’ aangetoond met een kleuringstechniek die viruseiwitten onder de microscoop zichtbaar maakt. Nick Chadwick, een collega van Wakefield, had genetisch materiaal van het virus gezocht met een PCR-test, en niets gevonden. Dat had Wakefield uiteraard weggewuifd: de methode van Chadwick was ‘niet gevoelig genoeg’. Maar voor de ‘autistische’ kinderen die Barr naar Wakefield stuurde, werd een Iers laboratorium ingeschakeld dat eveneens PCR gebruikte. Dat lab produceerde vrijwel altijd een positieve uitslag.
Na zijn deconfiture in 2003 begon Wakefield in 2005 een proces wegens smaad tegen Deer. Dat had hij beter niet kunnen doen. Tijdens dat proces eiste Deer de klinische gegevens op van de twaalf kinderen. Hun namen waren weggelakt op de voorpagina’s van de dossiers, maar verderop was dat vergeten, zodat Deer achter de identiteit van alle kinderen kon komen, en zo verdere inlichtingen kon verzamelen. ‘Alsof een geldautomaat leegliep in mijn boodschappentas.’
Verstrikt
Fantasten die geheel overtuigd zijn van de juistheid van hun eigen invallen zijn er genoeg. Maar hoe kon Wakefield het zo ver brengen? Bovengenoemde John Walker-Smith, laatste auteur van het fatale artikel in The Lancet, schreef ooit bewonderend dat Wakefield charismatisch en goudeerlijk was (die loftuiting heeft hij in de tweede druk van zijn autobiografie weggehaald). Wakefield kon absoluut niet tegen kritiek (tijdens zijn studie was hij ooit bij de verdediging van zijn masterscriptie weggelopen omdat hij de vragen niet verdragen kon), maar hij kon ook zeer overtuigend praten. Dat verklaart misschien waarom zovelen meewerkten. Zijn faculteit hielp hem met het witwassen van de betalingen van Barr, zijn coauteurs namen aan dat alles wel goed zat. Tussen Wakefield en de hoofdredacteur van The Lancet was het ouwe-jongens-krentenbrood, en tussen Walker-Smith en de referee evenzo.
Uiteindelijk is Wakefield als arts doorgehaald (na een tuchtzaak die 217 dagen duurde) onder andere omdat hij onethisch onderzoek had gedaan. Walker-Smith werd in eerste instantie ook veroordeeld, maar door een juridisch-technisch verzuim werd hij in hoger beroep vrijgesproken. Voor Wakefield-aanhangers het bewijs dat hun held onschuldig was.
Wakefield is geleidelijk verstrikt geraakt in een combinatie van geloof in eigen ideeën en een verlangen naar rijkdom en roem, waardoor ongemerkt — voor hemzelf — uiteindelijk de grens tussen selectieve waarneming en bedrog overschreden werd. Er kan hebben meegespeeld dat lieden die zichzelf geniaal vinden, menen dat alle regels niet voor hen gelden, en dat hun alles is toegestaan bij het bewijs van hun waarheid.
Hopelijk zal Deers boek ertoe bijdragen dat de leugens over vaccinatieschade weer een beetje verder verpletterd worden.
Brian Deer: The doctor who fooled the world: Andrew Wakefield’s war on vaccines. Londen: Scribe; 416 pagina’s, € 21,99.
