Vierde nummer van jaargang 34, verschenen 24 november 2021.
Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur. Een digitale versie (pdf) is ook direct leverbaar vanuit onze webwinkel.
Beknopte inhoud
- Balthasar Bekker: De onttovering begon in Friesland door Jan Buitenhuis en Johan Braeckman
- Waarheidsonderzoeker was niet helemaal eerlijk door Pepijn van Erp
- Frappez, frappez toujours door Arno van ’t Hoog
- Sportvasten door Henk Schutten
- Hoe weten ze dat? door Hans van Maanen
Voor het beoordelen van wetenschappelijk nieuws in de krant is meer nodig dan alleen de vraag wat er nu weer is ontdekt. - ‘Ik wil gewoon weten hoe het zit’ door Aliëtte Jonkers
- De Vinlandkaart is echt niet echt door Hans van Maanen
- Tempeliers in Amerika door Wilmar Taal
- PRI: meer valse hoop door Vittorio Busato
- Acupunctuur door Catherine de Jong
- Hoge Raad treedt recht met voeten door Ton Derksen
- SKEPSISCONGRES 2021 door Agnes Tieben
- Gereedschapskist voor uilskuikens door Suzanne Weusten
- Achttiende-eeuwse flessentrekkerij door Hans van Maanen
- Overal kwaadaardige caligulaatjes door Pepijn van Erp
- Ype en Ionica zijn skeptisch
Samenvattingen
BALTHASAR BEKKER, 1634–1679
De onttovering begon in Friesland
Jan Buitenhuis en Johan Braeckman
Skepter 34.4 (2021) p. 4-9
De Friese dominee Balthasar Bekker (1634-1698) was vroom doch zeer kritisch. Hij werkte vanaf 1674 in Amsterdam. In 1683 schreef hij een boek tegen het bijgeloof rondom kometen. Zijn belangrijkste werk is het vierdelige De Betoverde Weereld (1691), dat afrekent met heksen- en duivelsgeloof en de neiging om voor ongewone en onverklaarde gebeurtenissen een bovennatuurlijke oorzaak te veronderstellen. In die tijd waren in Nederland de heksenvervolgingen al zowat afgelopen, maar in andere landen nog niet en daar maakte Bekkers boek grote indruk. In Nederland werd het boek als een aanval op de kerk opgevat, en Bekkers werd uit de kerk gezet. Postuum werd hij steeds meer geëerd en in 2002 werd een monument voor hem in zijn geboortedorp onthuld.
NB. Het jaartal 1679 in de titel is fout.
Trefwoorden: Balthasar Bekker, Descartes, Franeker, kometen, Innocentius VIII, Heksenhamer, Malleus maleficarum, toverij, Engelsch verhaal, duivel, Knuttel, Metslawier, Jouta
Onderwerp: religie – heksengeloof
Waarheidsonderzoeker was niet helemaal eerlijk
Pepijn van Erp
Skepter 34.4 (2021) p. 10-12
Het ‘eerlijkheidsonderzoek’ van Ariely (zie Skepter 33.4) kon niet gerepliceerd worden. Erger, de data in zijn onderzoek lijken bij nader inzien verzonnen te zijn. Zo waren ‘aantal gereden kilometers’ van autobezitters volkomen gelijkmatig verdeeld tussen 0 en 50.000 mijl: elk der 25 groepen (1-2000, 2001-4000 enzovoorts) telde ruim 500 voertuigen. Met tweede auto’s werd evenveel gereden als met eerste auto’s. Het desbetreffende artikel is dan ook ingetrokken als frauduleus.
Trefwoorden: Ariely, datadetectives, Simonsohn, Dirk Smeesters, auto
Onderwerp: psychologie – liegen en fraude
Frappez, frappez toujours
Arno van ’t Hoog
Skepter 34.4 (2021) p. 13-15
Het truth effect is het verschijnsel dat beweringen die vaker gehoord worden, als waar beschouwd worden. Dit is in het psychologisch lab aangetoond, en bij fake news word het ook gezien. Of er bij een bericht staat dat het onzin is, maakt niet uit. Sommige mensen zijn er ongevoelig voor, waarom is onbekend. Het is een uiterst robuust effect. Als de bewering maar niet al te idioot is (bijvoorbeeld ‘de aarde is plat’). Het enige lichtpuntje is dat de waarheid alsmaar herhalen ook zinvol is.
Trefwoorden: illusory truth effect, De keersmaecker, factcheckers
Onderwerp: psychologie – denkfouten
Sportvasten
Henk Schutten
Skepter 34.4 (2021) p. 16-18
Medisch bioloog Remco Verkaik bedacht acht jaar geleden een nieuwe manier om gewicht kwijt te raken en tegelijkertijd de conditie te verbeteren. Het is een combinatie van weinig eten, uitgekiende supplementen en hard trainen gedurende tien dagen. Zijn theorie is dat dit de vetverbranding stimuleert. Eén beoefenaar van dit regime beweerde zelfs 20 kilo in twee maanden te zijn afgevallen. (NB. Dat is in calorieën gemeten meer dan 5000 kilocalorieën per dag. Dat is ongeveer wat een deelnemer aan de Tour de France verbruikt.) NOC*NSF zag en ziet er niets in. Inmiddels richt Verkaik zich op recreatieve sport en biedt zijn kuur aan via zijn bedrijf Fittergy. Ook de Nederlandse Vereniging van Diëtisten heeft twijfels. Er is nog steeds onvoldoende bewijs. Verkaik heeft zelf wel een studie betaald, maar daarbij ontbrak een controlegroep.
Trefwoorden: sportvasten, Verkaik, dieet, Kiplagat, Theo Bos, NOC*NSF, vasten, Hans Nieuwenburg, Kirsten Berk
Onderwerp: gezondheid – diëten
Hoe weten ze dat?
Hans van Maanen
Skepter 34.4 (2021) p. 19-23
Bij nieuws over wetenschap moet de journalist behalve ‘wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe’ (een rijtje dat al in essentie teruggaat op Aristoteles; die had ook nog ‘waarmee’ en ‘waartoe’) ook nog vragen ‘hoe weten ze dat?’ (bijvoorbeeld dat tomatenketchup beschermt tegen hartaanvallen). Ook nuttig: ‘wat scheelt het?’, en ‘wat zou dat?’ Dat allerlei wetenschappelijk gezondheidsnieuws is gebaseerd op onderzoek bij muizen (NB. of zelfs in petri-schaaltjes) ontgaat veel lezers.
Trefwoorden: Aristoteles, Cicero, Kipling, krant, journalistiek, wetenschap, muizen, effectgrootte
Onderwerp: wetenschap – communicatie
‘Ik wil gewoon weten hoe het zit’
Aliëtte Jonkers
Skepter 34.4 (2021) p. 24-29
Jo Teeuwisse uit de provincie Groningen is Fake History Hunter. Ze ontdekte dat een foto van een soldaat die een ezel draagt niet uit de Tweede Wereldoorlog komt, maar uit de Algerijnse Oorlog en dat de ezel niet gedragen wordt omdat die te dom is om landmijnen te vermijden, maar omdat het een verzwakt ezelsveulen is dat als mascotte geadopteerd werd. Het foute verhaal bleef na ontkrachting nog lang rondzingen. Ze ziet met regelmaat gebeuren dat historische films anachronismen bevatten, zoals een taxi tijdens de hongerwinter (er waren toen helemaal geen auto’s meer) en heel veel onzin over de middeleeuwen. Tegenwoordig wordt opzettelijk fake nieuws verspreid.
Trefwoorden: geschiedenis, Gallipoli, Star Trek, bezetting, middeleeuwen, fake news, NPS
Onderwerp: misvattingen
De Vinlandkaart is echt niet echt
Hans van Maanen
Skepter 34.4 (2021) p. 30-31
De zogenaamd middeleeuwse Vinlandkaart dook op in 1957, werd al meteen als verdacht beschouwd. In 1972 werd de inkt in de kaart geanalyseerd, dat bleek moderne inkt te zijn. Onlangs bleek de kaarten fouten te hebben die ook op een 18de-eeuwse kaart stonden, en de vinding uit 1972 werd nog eens herhaald met behulp van röntgenfluoroscentiespectroscopie.
NB. Het onderzoek van 1972 was dat van Walter McCrone. Bij oude kaarten is iets van het oplosmiddel van de zwarte inkt van lijntjes naar opzij gediffundeerd. Daardoor zijn zwarte lijntjes geflankeerd met geel. Bij de Vinlandkaart is dat geel echter van titaniumoxide met kristallen die pas bij 20ste-eeuws titaniumoxide worden gevonden. Meer details hier. Het staat ook uitvoerig beschreven in Judgement day for the Turin Shroud (1996).
Trefwoorden: Vinlandkaart, Paul Mellon, British Museum, Yale, Andrea Bianco, titaniumoxide, McCrone, Alice Prochaska, Raymond Clemens, Anne Stinne Ingstad, L’Anse aux Meadows
Onderwerp: wetenschap – fraude
Tempeliers in Amerika
Wilmar Taal
Skepter 34.4 (2021) p. 32-36
Sinds de achttiende eeuw zijn Tempeliers altijd goed voor mystificatie, zoals in de Da Vinci Code, maar er is meer: William Mann denkt dat tempelier Henry Sinclair in 1398 naar Amerika is gevaren en in Montana terecht is gekomen. Hij wordt gesteund door Scott Wolter die in een steen uit Westford (NB. nabij Stony Brook in Long Island) ook van alles en nog wat ziet. Ook denkt Wolter dat Newport Tower door tempelieren gebouwd is, en over de Kensington Stone heeft hij soortgelijke ideeën. Zena Halpern denkt dat prins Henry uit een boek uit 1612 eigenlijk Henry Sinclair is en dat het boek dus twee eeuwen ouder is. Enzovoorts. Ook Oak Island (een vermeend schateiland nabij Nova Scotia) ontsnapt niet aan de aandacht van Scott en Zena.
Trefwoorden: Tempeliers, Plantard, Baigent, Leigh, Lincoln, Dan Brown, William Mann, Henry Sinclair, Vinland, Montana, Poussin, Teniers, Townsend, Scott Wolter, Lethbridge, Newport Tower, Kensington Stone, gehaakte X, Zena Halpern, Benvenuto Italiano, Johannes de Doper, Quinotaurus, Ralph de Sudeley, Oak Island, Katherine McGowan, History Channel
Onderwerp: geschiedenis
PRI: meer valse hoop
Vittorio Busato
Skepter 34.4 (2021) p. 37-39
Vervolg op het artikel in Skepter 33.2. Ingeborg Bosch beschikt nu over een wetenschappelijke studie van haar PRI-methode. Het stelt niks voor. Het gaat om een piepkleine groep anorexiapatiëntes zonder controlegroep en zonder medisch-ethische goedkeuring. Ex-therapeuten zeggen dat PRI een geldverdienschema is voor Bosch. Een cursist besteedde zelfs 121.000 euro in totaal.
Trefwoorden: PRI, Ingeborg Bosch, Wesselius, anorexie, NMI, Pim Cuijpers, Sandra Mulkens, Carry van Gils, Helga Bosman
Onderwerp: psychologie
Acupunctuur (brief)
Catherine de Jong
Skepter 34.4 (2021) p. 39
Commentaar op het artikel over acupunctuur in de vorige Skepter. Veel behandelingen kunnen ook met plaatselijke verdoving worden uitgevoerd, eventueel met conscious sedation.
Trefwoorden: acupunctuur, schildklieroperatie, keizersnede, facelift, borstverkleining, armoperatie,
Onderwerp: gezondheid – acupunctuur
Hoge Raad treedt recht met voeten
Ton Derksen
Skepter 34.4 (2021) p. 40-41
De auteur schreef Het falen van de Hoge Raad (2021). Hier een samenvatting. De Hoge Raad wijst herzieningsverzoeken vaak af, met het smoesje dat de lagere rechters al bekend waren met een verondersteld novum. Een voorbeeld: een overledene had volgens negen medische hoogleraren levensbedreigende hartritmestoornissen, die ook de doodsoorzaak waren. Er was dus geen moord. De Hoge Raad redeneerde dat de lagere rechters bekend waren met ‘hartproblemen’ omdat een kuurarts ooit een hartprobleem had geconstateerd, dat overigens na vijf dagen vanzelf verdwenen was. Wat die hoogleraren zeiden was dus geen novum. Ander voorbeeld: op opnamen van een verhoor was duidelijk te zien hoe de politie daderkennis aan de verdachte voorzei. Verdachte werd veroordeeld omdat hij daderkennis zou hebben – maar die had hij van de verhoorders. Dit werd afgewezen door de Hoge Raad, omdat de lagere rechter de opnamen had gezien. Wat er op die opnamen te zien was, was dus geen novum. De Hoge raad snapt ook niets van kansrekening.
Trefwoorden: Hoge Raad, rechtsspraak, herziening, novum, Wylick, kansrekening
Onderwerp: maatschappij – rechtspraak
Skepsiscongres 2021: Wijzen van weten
Agnes Tieben
Skepter 34.4 (2021) p. 42-45
Bij dit hybride congres waren 150 aanwezigen. Magnabosco geeft (per videoverbinding) een workshop street epistomology in twee delen. Stephan van Duin verhaalt van zijn ervaring met ayahuasca. Lee McIntyre, ook met videoverbinding, discussieert over science deniers, met als belangrijk voorbeeld de systematische twijfelzaaierij van de tabaksindustrie. Rustig en respectvol blijven. Maar ook: post-truth = pre-fascist. Andere sprekers: Filemon Wesselink over complotdenkers (de overheid is te klungelig om een complot te organiseren) en Sophie van der Zee over liegen (leugenaars zijn beweeglijker).
Trefwoorden: congres, De Jager, street epistomology, karma, corona, ayahuasca, klimaat
Onderwerp: skeptici – congres
Gereedschapskist voor uilskuikens
Suzanne Weusten
Skepter 34.4 (2021) p. 46-47
Bespreking van Steven Pinker, Rationaliteit: Wat rationeel denken is en waarom we het mee r dan ooit nodig hebben. (2011). Gaat over allerhande denkfouten die we maken omdat onze hersenen eigenlijk complexiteit niet goed aankunnen. Rationaliteit is geen superkracht, maar eerder een gereedschapskist.
Trefwoorden: confirmation bias, corona kwakzalverij, klimaatontkenning, samenzweringstheorie, antivaxers, cirkelredenering, autoriteitsargument, bayesiaanse argumentatie, gevangenendilemma, Trump, tu quoque
Onderwerp: psychologie – denkfouten
Achttiende-eeuwse flessentrekkerij
Hans van Maanen
Skepter 34.4 (2021) p. 48-49
Bespreking van Ian Keable, The century of deception: The birth of the hoax in eighteenth centry England (2021). John Partridge (ca. 1644 – ca. 1715) gaf een op astrologie gebaseerde almanak uit met veel kritiek op de rooms-katholieke kerk. Jonathan Swift gaf voor het jaar 1708 een concurrende almanak uit waarin hij de dood van Partridge voorspelde, en na de bewuste datum een pamflet dat deze dood ook meldde, inclusief een ‘sterfbedbekentenis’ dat astrologie onzin was. Daarna verscheen Partridges almanak niet meer en voor de astrologie was het ook een flinke domper. In dit boek van Keable nog negen andere befaamde misleidingen, onder andere Mary Toft, die zogenaamd konijnen baarde. Keable merkt op dat de vijf mannelijke hoaxers vooraanstaande lieden waren die hun hoax doorgaans aan de schrijftafel fabriceerden en geprezen werden om hun vernuft, geheel in tegenstelling tot de vrouwelijke hoaxsters.
Trefwoorden: Partridge, Swift, astrologie, Mary Toft, hoax, Psalmanzar, Benjamin Franklin, John van Montagu, Elizabeth Cumming, Shakespeare, William Henry
Onderwerp: misvattingen
Overal kwaadaardige caligulaatjes
Pepijn van Erp
Skepter 34.4 (2021) p. 49-50
Bespreking van Cees Zweistra, Waarheidszoekers: Wat bezielt complotdenkers? (2021). Complotdenkers zijn niet gek of dom, ze zijn gewoon slecht. Ze zijn zelfs niet eens bezig iets in de werkelijkheid voor elkaar te krijgen. Het zijn Caligula’s: gewetenloos, egoïstisch en gevaarlijk. Recensent denkt dat de ‘kleine caligulaatjes’ amper toerekeningsvatbaar zijn. Het boek prikkelt en stemt tot nadenken, maar heeft toch te weinig betrekking op wat je in de dagelijkse praktijk tegenkomt, bijvoorbeeld familieleden die bezig zijn af te glijden.
Trefwoorden: complotdenkers, samenzwering, Caligula, Heidegger, corona
Onderwerp: complotten – algemeen
Ype en Ionica zijn skeptisch
Ype Driessen en Ionica Smeets
Skepter 34.4 (2021) p. 51
Psychisch staren
Trefwoorden: humor, staren
Onderwerp: humor
