Skepter 31.3 (2018)

Derde nummer van jaargang 31, verschenen op 30 augustus 2018.

Bestel dit nummer los of word meteen abonnee of donateur.

Beknopte inhoud

• Zelfbeheersing kost toch geen moeite door Henry Otgaar
  Het idee dat zelfbeheersing energie kost en dat die energie kan worden uitgeput, is ‘een elegante maar onjuiste analogie’. Er lijkt helemaal niet zoiets als ‘ego-depletie’ te bestaan.
• Het stokje van Lazzarini door Hans van Maanen
  De Italiaan Mario Lazzarini zei in 1901 dat hij de waarde van pi met een apparaatje tot op zes decimalen nauwkeurig had benaderd. Wiskundigen kunnen zich er nog altijd over opwinden. De vertaling van Lazzarini’s beschrijving van zijn machine en een afbeelding die op grond daarvan is gemaakt, kunt u vinden in De machine van Lazzarini.  
  
• Aluminium door Dirk Koppenaal
  Over de mogelijke kwalijke invloeden van dit metaal op onze gezondheid.
• Het luchtkasteel dat Iter heet door Arnout Jaspers
  Komt fusie-energie nog op tijd om bij te dragen aan de energietransitie?
• Toxisch belast? Laat je ontstoren! door Joke Heikens
  Over de fantasieën van alternatieve behandelaars die met onzinnige methodes denkbeeldige schade te lijf gaan.
• Wetenschapsscepsis komt van alle kanten door Pepijn van Erp
  Opeens lijken sociologen en psychologen er een nieuw onderzoeksterrein bij te hebben: scepsis over wetenschap en wetenschappelijke inzichten. Een interview met Bastiaan Rutjens.
• Dans, dans, dans door Hans van Maanen
  De ‘dansepidemie’ van 1518 in Straatsburg doet nog steeds stof opwaaien. Wat vonden de burgers van de stad er zelf van?
• Skeptics in the Pub (agenda)
• Veeg de trap van boven schoon door Piet Borst
  Jonge onderzoekers worden steeds meer aangesproken op net gedrag — ze moeten er soms complete cursussen over volgen. Maar de cultuur op een instituut wordt niet door hen bepaald: het zijn de bazen die het goede voorbeeld moeten geven.
  
• Waarom feiten ons niet rationeler maken door Niki Korteweg
  Boekbespreking van een aantal recent verschenen boeken over hoe wij denken.
• Geen hoogvlieger door Pepijn van Erp
  Bespreking van Heavens on Earth van Michael Shermer.
• Erfelijkheid de genen voorbij door Hans van Maanen
  Bespreking van She has her mother’s laugh van Carl Zimmer.
  
• De zaak-Santilli door Jan Willem Nienhuys – met updates op de website
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Zelfbeheersing kost toch geen moeite
Henry Otgaar
Skepter 31.3 (2018) p. 4-7

Ego-depletie is het idee dat mensen een beperkte hoeveelheid zelfbeheersing kunnen opbrengen. Dus na een taak die enige zelfbeheersing vergt, wordt een tweede taak die ook zelfbeheersing vergt slechter uitgevoerd. Eigenlijk een idee gebaseerd of Freuds ideeën over Es, Ich, en Über-Ich. Er was sinds 1998 experimenteel bewijs voor. Een meta-analyse in 2010 bevestigde het. Bij nader inzien bleek dat al dat bewijs niet te kloppen. Een kwestie van publication bias en p-hacking met kleine groepen proefpersonen.

Trefwoorden: Roy Baumeister, ego-depletie, Freud, Martin Hagger, publication bias, Evan Carter, Kathleen Vohs, John Lurquin
Onderwerp: psychologie

Het stokje van Lazzarini
Hans van Maanen
Skepter 31.3 (2018) p. 8-12

Het zogenaamde naaldexperiment van Buffon is een statistische methode om pi te bepalen: je gooit een stokje op een oppervlak met allemaal evenwijdige lijnen op onderling dezelfde afstand en je telt hoe vaak de naald een lijn treft. (NB. Voor een nauwkeurigheid van n decimalen moet men in de orde van 10²ⁿ⁺¹ worpen doen en de lengte van de naald en de onderlinge afstand van de lijnen moeten ook in n decimalen bekend zijn.) Een artikel van Mario Lazzarini uit 1901 verhaalt dat hij een machientje had geconstrueerd om dat werpen en registreren te automatiseren. Hij kreeg met minder dan 8000 worpen – nadat hij zijn apparaatje zes uur had laten werken – een nauwkeurigheid van zes decimalen, doordat een van zijn experimenten de breuk 355/113 opleverde. Niet iedereen geloofde het erg en in 1994 wond ene Lee Badger zich er erg over op. Maar lezing van het oorspronkelijke artikel (in een Italiaans tijdschrift voor wiskundeleraren) maakt duidelijk dat wiskundeleraar Lazzarini het helemaal niet serieus bedoeld heeft.

NB 1. Op de site van Skepsis staat een vertaling in het Engels.
NB 2. De beschrijving van Lazzarini zelf en van zijn machine staat in De machine van Lazzarini.

Trefwoorden: pi, Maddox, Badger, Lazzarini, Buffon, Laplace, naald, Bridgeman, Zi Chongzhi, BMJ
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Aluminium
Dirk Koppenaal
Skepter 31.3 (2018) p. 13-14

Aluminium is tegenwoordig overal sinds het als metaal op grote schaal gebruikt wordt. We krijgen er in voedsel 5-10 mg dagelijks van binnen. Dat verdwijnt voor 99 percent via ontlasting en de rest vrijwel allemaal via de urine. Een miniem deel komt in de botten terecht. Te weinig om gezondheidsschade te veroorzaken.
Het metaal wordt en werd ervan verdacht kanker en onvruchtbaarheid en voedselvergiftiging te veroorzaken. Antivaxers denken dat het gebruik van aluminiumhydroxide schadelijk is. Maagtabletten bevatten honderden milligrammen aluminiumoxide, daar is nog nooit een schadelijk effect van gebleken. Meer recent werd aluminium verdacht van een rol bij de ziekte van Alzheimer en borstkanker (via deodorant). Maar aan die resultaten word getwijfeld.
De enige mensen die duidelijke schade van aluminium krijgen zijn echter nierpatiënten.

Trefwoorden: aluminium, Humphrey Davy, bauxietmijnen, vaccins, Alois Alzheimer, Donald Crapper, Philippa Darbre, deodorant, oestrogeen, dialyse, nierpatiënten
Onderwerp: gezondheid – voeding

Het luchtkasteel dat Iter heet
Arnout Jaspers
Skepter 31.3 (2018) p. 15-24

Iter is een project om een grote torusvormige fusiereactor te bouwen in Zuid-Frankrijk. Kernfusie voorziet de zon van energie (NB. De energieproductie van de zon is circa 1 watt per kubieke meter; voor beheerste kernfusie op aarde zijn dus veel extremere omstandigheden nodig.) De bouw begon in 2010, en men dacht aanvankelijk dat het 3 miljard euro moest kosten. Nu wordt verwacht dat men in 2025 met experimenten met plasma’s kan beginnen en dan in 2035 met fusie-experimenten. De kosten zullen driemaal de geraamde kosten zijn. (NB. Wikipedia meldt in 2025 totale verwachte kosten tussen 45 en 65 euro.) Problemen zijn bijvoorbeeld dat de binnenwand verdampen zal en het gevormde plasma zal vervuilen. Voorts zal die binnenwand een dikke laag lithium moeten hebben, waaruit dan tritium ontstaat (via de reactie deuterium plus tritium geeft helium plus neutron, en daarna neutron plus lithium geeft tritium plus helium. Inmiddels zijn er concurrenten die Iter dreigen in te halen. Op zijn vroegst is er in 2050 een demonstratiemodel voor grootschalige energieopwekking.

Trefwoorden: kernfusie, Iter, Differ, tokamak, Osamu Motojima, Bernard Bigot, plasma, deuterium, tritium, lithium, Magnum PSI, Marco de Baar, Richard van de Sanden, stellarator, Wendelstein 7-X, Sparc, Martin Greenwald
Onderwerp: wetenschap – energievoorziening

Toxisch belast?
Laat je ontstoren!
Joke Heikens
Skepter 31.3 (2018) p. 25-28
Waarom laten mensen zich ontstoren?
Skepter 31.3 (2018) p. 27

Alternatieve genezers zeggen vaak dat vaccins slecht zijn. Met name de homeopaten hebben ook iets tegen zogenaamde vaccinschade, namelijk hoogverdunde vaccins. Denk aan 10 tot de macht 200 (ter vergelijking: één atoom op het hele universum is een verdunning van ongeveer 1 op 10 tot de macht 80). Dit is eigenlijk een variant van homeopathie, genaamd isopathie. CEASE-therapie is een speciaal soort ontstoren, gebaseerd op het idee dat autisme door vaccinatie (of zware metalen of gebruik van de magnetron enzovoorts enzovoorts) is veroorzaakt en dan worden al die oorzaken ontstoord, wat jaren kan duren. Allemaal baarlijke onzin. Het gevolg is dat de patiënt geen behandeling voor echte problemen krijgt.

Trefwoorden: homeopathie, isopathie, Lux, Hahnemann, Reinhold Voll, Arjen Pasma, BMR, ontstoren, CEASE, Tinus Smits, Reclame Code Commissie, Rijksvaccinatieprogramma, Vereniging tegen de Kwakzalverij
Onderwerp: gezondheid – homeopathie

Skepsiscongres
‘Tussen hemel en aarde’
Skepter 31.3 (2018) p. 29

Programma van het Skepsiscongres op 3 november, met als sprekers onder meer George van Hal, Julia Cramer en Johan Braeckman.

Trefwoorden: Skepsis, congres
Onderwerp: skeptici – congres

Wetenschapsscepsis komt van alle kanten
Pepijn van Erp
Skepter 31.3 (2018) p. 30-34

Interview met Bastiaan Rutjens, over het thema wetenschapsscepsis, dat wil zeggen wantrouwen jegens ‘wetenschap’ van de kant van zich spiritueel noemende personen. Belangrijke gebieden waarop zulk wantrouwen heerst zijn klimaatopwarming, vaccinaties en genetische modificatie. Orthodoxe religiositeit blijkt de beste voorspeller te zijn van scepticisme op deze gebieden – waarbij aangetekend moet worden dat het meeste onderzoek uit de VS komt. Bij ‘klimaat’ is de politieke voorkeur een voorspeller: rechts gelooft daar niet in. Alles bij elkaar voorspellen religie, complotdenken en politiek al de helft van de wetenschapsscepsis. Ook worden voorlichtingsstrategieën besproken. Bij vaccinatie lijkt uitleggen hoe vreselijk die ‘natuurlijke’ ziektes zijn de beste manier. Alles wat zweemt naar dwang vermijden.

Trefwoorden: geloof, wetenschap, vaccinatie, klimaat, politiek, religie, Pew, Bijbelgordel, KNAW, genderongelijkheid
Onderwerp: complotten – algemeen

Dans, dans, dans
Hans van Maanen
Skepter 31.3 (2018) p. 35-40
(Paracelsus) (kader zonder titel)
Skepter 31.3 (2018) p. 39

Tussen de 11de en 17de eeuw waren er een stuk of tien gevallen van een ‘dansepidemie’, meest in het gebied tussen Maas en Rijn. Het is onbekend wat de oorzaak was en zelfs of het elke keer om hetzelfde ging. De meeste dansers waren tamelijk arm en tamelijk jong. Bijna de laatste en best gedocumenteerde epidemie was die van 1518 in Straatsburg. Daar is later veel onzin over verteld. Het betrof ongeveer 50 personen die dag en nacht doordansten (of hun bewegingen waren wat wij nu dansen zouden noemen is onbekend) en na enkele dagen op karren naar een Sint-Vitusheiligdom werden gebracht voor ‘behandeling’ (enkele missen). De autoriteiten beschouwden het als een ziekte.

Trefwoorden: dansepidemie, Straatsburg, Sebastian Brant, John Waller, Kölbigk, Gebwiller, Paracelsus
Onderwerp: geschiedenis

Skeptics in the Pub (Agenda.)
Skepter 31.3 (2018) p. 40

Aankondiging van de programma’s in Amsterdam en Groningen van 10 seotember tot en met 10 oktober.

Trefwoorden: sceptici
Onderwerp: skeptici – organisatie

Veeg de trap van bovenaf schoon
Piet Borst
Skepter 31.3 (2018) p. 41-44

Diverse publicaties werpen een licht op slordigheid in de wetenschap. Zie ook recensie van Rigor mortis in Skepter 30.3. Ook farmaceut Begley had kritiek: slechts bij 6 van 53 artikelen was het hem gelukt de resultaten te dupliceren. Maar desgevraagd wilde Begley niet zeggen welke die 53 artikelen waren en waarom het precies ging bij die non-replicaties. Een criticus zei dat farmaceuten niet weten hoe ze proeven moeten doen, en inderdaad is medisch-biologisch onderzoek soms zo ingewikkeld dat het lastig is een proef te herhalen. Dat zijn de meeste gevallen. Bij een minderheid gaat om knullig onderzoek. Er zijn veel verschillende voorstellen om de situatie te verbeteren, maar het belangrijkste is toch dat de mentaliteit bij de top beter moet worden. Je lokt slordigheid uit met ‘prestatiefinanciering’. De top (decaan, directeur, raad van bestuur) bepaalt de instituutscultuur: is er openheid voor kritiek en intolerantie voor slordig werk? Daar gaat het om. Voorbeeld is de fraude van Stapel: die was mogelijk door de omgeving. Dat heeft Levelt geanalyseerd. Als een toponderzoeker alleen maar gewenste resultaten accepteert van zijn postdocs, is dat verkeerd.

Trefwoorden: Richard Harris, KNAW, Begley, transparantie, Raad voor Volksgezond en Samenleving, Mackenbach, Gezondheidsraad, chronische vermoeidheid, fraude, Stapel, Levelt
Onderwerp: wetenschap – fraude

Waarom feiten ons niet rationeler maken
Niki Korteweg
Skepter 31.3 (2018) p. 45-49

Bespreking van een drietal boeken: Tali Sharot, Dingen gedaan krijgen: hoe je met hersenwetenschap mensen kan beïnvloeden (2018); Michiel van Straten, Dagelijks irrationeel: Over de psychologie van zelfbedrog (2018); André Aleman, Je brein de baas: Over de rol van bewust denken (2017). Sharot betoogt dat feiten niet overtuigen. Je kunt beter mikken op de neiging van mensen om bevestiging van hun opvattingen te zoeken. Bijvoorbeeld bij antivaxers de nadruk leggen op bescherming van kinderen tegen dodelijke ziekten. Wie ‘feiten’ goed begrijpt is vaak heel creatief om die te verdraaien. Overtuigen werkt ook beter wanneer de toehoorder denkt er voordeel van te hebben, of wanneer er positieve emoties worden opgewekt. Michiel van Straten signaleert dat we vaak ‘systeem-1’-denkers zijn, met andere woorden snel en intuïtief beslissen. En we sluiten ons makkelijk bij een meerderheid aan. Daar zijn interessante proeven mee gedaan. Webwinkels en reisbureaus gebruiken deze wijsheid door tevreden gebruikers op te voeren. Van Straten haalt ook dubieuze bronnen aan zoals het omstandereffect (ontkracht in 2011) en het Stanford Prison Experiment (dubieus omdat de ‘bewakers’ helemaal geen spontaan gedrag vertoonden, maar waren geïnstrueerd). Niettemin neigen we ertoe bij onzekerheid zelfs homeopathie te geloven. De Groningse onderzoeker Aleman schrijft dat als je er bewust van bent van hoe het brein werkt dan kunnen we betere beslissingen nemen. We neigen er weliswaar een meerderheid te volgen, maar één kritische stem kan die betovering doorbreken. Dat zou de kritische stem van een skepticus kunnen zijn. (NB. Daar gaat het sprookje over de kleren van de keizer over.)

Trefwoorden: getallen, statistiek, confirmation bias, information bubble, wapenverbod, systeem 1, amygdala, Ktity Genovese, Zimbardo
Onderwerp: psychologie – denkfouten

Geen hoogvlieger
Pepijn van Erp
Skepter 31.3 (2018) p. 60

Bespreking van Michael Shermer, Heavens on earth: The scientific search for an afterlife, immortality and utopia (2018). Het boek bestaat uit drie delen. Deel 1 gaat over religieuze ideeën over de hemel, maar daar weet Shermer niet zoveel van. Deel 2 over diverse technologische pogingen zoals cryonisme om het leven te verlengen. Deel 3 gaat over utopieën, maar wat die utopie-nastrevers denken over de onderwerpen van de vorige twee delen vernemen we niet. Shermer ziet niet zoveel in ideeën over hemel, levensverlenging en aardse utopieën, maar weer wel in het eeuwig voortbestaan van de mensheid. Over de Marsplannen van Elon Musk is hij nauwelijks skeptisch. Een oppervlakkig boek.

Trefwoorden: hiernamaals, religie, cryonisme, transhumanisme, Deepak Chopra, utopie
Onderwerp: religie – hiernamaals

Erfelijkheid de genen voorbij
Hans van Maanen
Skepter 31.3 (2018) p. 51

Bespreking van Carl Zimmer, She has her mother’s laugh: The powers, perversions, and potentials of heredity (2018). Gaat over erfelijkheid. De journalistieke stijl gaat na een tijdje tegenstaan. Zimmer legt allerlei zaken goed uit, maar laat toch wel gaten vallen. Onderwerpen waar gewone mensen het over hebben, zaken als erfelijkheid van homoseksualiteit, de onzin van genetische risicoprofielen en ‘genoombrede associatiestudies’ worden niet besproken. Zimmer is tegen ‘eugenetica’ maar vermeldt niet dat het elimineren van nadelige recessieve genen (bijvoorbeeld voor erfelijke ziekten) volslagen ondoenlijk is. Zimmers boek Parasite rex (2000) is veel boeiender.

Trefwoorden: genetica, Mendel, Crispr-cas, kankertests
Onderwerp: wetenschap – biologie

De zaak-Santilli
Jan Willem Nienhuys
Skepter 31.3 (2018) p. 52-54

In 2016 zette de Italiaans-Amerikaanse fysicus Ruggero Santilli, de eerste stappen tegen twee bestuursleden van Skepsis, namelijk Van Erp en Israel. De eerste omdat hij een badinerend stukje (op zijn persoonlijke blog) had geschreven over de telescoop met holle lenzen van Santilli, en de tweede omdat die als voorzitter van Skepsis waarschijnlijk de kwade genius achter Van Erp was. Santilli deed ze een proces aan (in de VS) en Skepsis besloot dat Israel verdedigd moest worden. Santilli is een pseudowetenschapper die denkt dat er een internationale samenzwering van Einstein-fans is die hem (en zijn isodual theory of antimatter) probeert te onderdrukken. Het kostte Skepsis tonnen maar uiteindelijk besloot de rechter de zaak tegen Frank af te wijzen. Ondertussen hebben circa 700 Skepsis-donateurs Skepsis gesteund.
NB 1. In Skepter 31.4 staat de afloop.
NB 2. De lezer kan een indruk krijgen van het werk van Santilli door bestudering van een lijst van zijn artikelen op het Skepsisblog The writings of Ruggero Santilli.

Trefwoorden: Santilli, blog, proces, telescoop
Onderwerp: pseudowetenschap

Kloptdatwel.nl
Skepter 31.3 (2018) p. 55

Handige grappenmakers demonstreren het corioliseffect in wastafels (dat helemaal niet in wastafels waar dan ook valt aan te tonen) op de evenaar. Een homeopathische arts wil homeopathie tegen een niet-bestaande aandoening (PMS) onderzoeken met een onzinnige opzet. Willem Middelkoop en Tim Dollee hebben Patronen van bedrog geschreven, een complotboek dat stikvol overschrijfwerk zit. In Noordwijk staat een kerk gewijd aan een heilige die nooit bestaan heeft. De toren van de kerk is gebouwd op een oude begraafplaats, en onder de vloer van de toren is nu de reeds eeuwen vermiste schedel van Jeroen gevonden.

Trefwoorden: Klein-Laansma, Vereniging van Vrouwelijke Artsen, Louis Bolkinstituut, corioliseffect, Middelkoop, Jeroenskerk
Onderwerp: skeptici – publicaties