Skepter 31.2 (2018)

Tweede nummer van jaargang 31, verschenen op 1 juni 2018. Een themanummer over risico’s en risciocommunicatie onder gasthoofdredacteurschap van prof. dr. Daniëlle Timmermans.

Dit nummer is fysiek niet meer voorradig, maar nog wel als pdf te verkrijgen via onze webwinkel.

Beknopte inhoud

• Over risico’s en risicocommunicatie door Daniëlle Timmermans
• ‘Het kan niet worden uitgesloten’ door Daniëlle Timmermans
  Bijwerkingen van slechte risicocommunicatie – Het communiceren van risico’s voor de gezondheid is een hachelijke zaak. Het kan onbedoelde effecten tot gevolg hebben en zelfs tot economische schade of gezondheidsschade leiden.
  
• Hangijzer: Autobanden op grasvelden door Marion de Vries en Marleen Kraaij-Dirkzwager
• Het ware risico bestaat niet door Liesbeth Claassen en Tom Jansen
  Een van de opvallendste kenmerken van discussies over risico’s is dat er altijd discussies over zijn. Het lijkt wel alsof elke situatie door verschillende deelnemers op verschillende momenten verschillend wordt geïnterpreteerd.
  
• Alles onder controle door Frenk van Harreveld en Bastiaan Rutjens
  Het gevoel de controle te verliezen is voor de meeste mensen ondraaglijk. Ze willen ervan af, op welke manier dan ook.
  
• Hoe onze zoekopdracht onze mening sterkt door Tom Jansen
  Het lijkt zo simpel en objectief: wie meer over een onderwerp wil weten, tikt een paar zoektermen in op Google. Zo doet iedereen het. Maar de zoektermen, en de combinaties van zoektermen, bepalen deels al de resultaten die Google ophoest.
• Hangijzer: Vaccinatie tegen HPV door Daniëlle Timmermans
• Het risico van het genetisch risico door Pepijn van Erp
  Onderzoekers en ondernemers beloven gouden bergen: dankzij ons ‘genetisch profiel’ zullen ze ziekten kunnen voorspellen, voorkomen en wie weet ook genezen. Alle onderzoekers? Interview met prof. dr. Cecile Janssens. 
  
• Hangijzer: De pil — altijd de pil door Lorraine Landais en Nida Gizem Yilmaz
• ‘De overheid behandelt burgers als egoïstische domoren’ door Aliëtte Jonkers
  Risicocommunicatie is een vak apart — en overheid en wetenschap zijn er notoir slecht in. ‘Wij verprutsen het vertrouwen van burgers door stelselmatig voor hen te denken, niet eerlijk te communiceren en door te weinig aan de burgers zelf over te laten.’ Interview met prof. dr. Ira Helsloot
  
• Als de dokter het ook niet meer weet door Olga Damman en Dirk Ubbink
  Niet alleen elk voordeel, maar ook elk medisch doen en laten heeft zijn nadeel. Hoe wegen artsen die voor- en nadelen af, en hoe goed zijn ze in het bespreken ervan met hun patiënten?
  
• ‘Risico’s ken je niet, die voel je’ door Pepijn van Erp
  Nadenken en debatteren over risico’s en risicocommunicatie is belangrijk en nuttig, maar hebben patiënten er ook wat aan in de spreekkamer van de dokter? Kun je over risico’s nadenken met het hart in de keel? Interview met prof. dr. Yvo Smulders.
  
• Hangijzer: Veel vee, weinig plek door Valérie Eijrond en Lotte van Burgsteden
• Mediahypes en twitterstormen door Peter Vasterman
  Waarom leidt de ene kwestie tot een enorm mediaspektakel en groot maatschappelijk rumoer, en blijven andere, soms veel ernstiger kwesties onderbelicht? Welke rol spelen oude en nieuwe media in het aanzwengelen, onderhouden en versterken van ophef en hypes?
  
• Samen de risico’s overwegen door Jeroen Devilee
  Door vanaf het allereerste begin alle belanghebbenden te betrekken bij het formuleren van vragen, zorgen en belangen, kan het draagvlak voor riskante maatregelen en technologieën wellicht worden verbreed.
  
• Alles over pseudowetenschap door Pepijn van Erp
  Boekspreking van Pseudoscience: the conspiracy against science van Allison B. Kaufman en James C. Kaufman (redactie)
• Het toeval is een rode draad door Jan Willem Nienhuys
  Boekbespreking van Naar alle onwaarschijnlijkheid: toeval in de wetenschap en filosofie van Klaas Landman
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Over risico’s en risicocommunicatie
Daniëlle Timmermans
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 4-6

Inleiding van het themanummer over risico’s. Risico staat voor een gekwantificeerde onzekerheid, maar niet alleen de kans op een ‘negatieve’ gebeurtenis, maar ook de ernst daarvan. Het grote publiek voelt vele risico’s anders aan dan de ‘experts’, en het gaat erom een dialoog tot stand te brengen tussen alle betrokken partijen. Zo is er meer onrust over zendmasten dan over roken.

Trefwoorden: risico, omzekerheid, communicatie, perceptie, media
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Bijwerkingen van slechte risicocommunicatie
‘Het kan niet worden uitgesloten’
Daniëlle Timmermans
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 7-11

Uitleg van risico’s betreffende gezondheid en ziekte is lastig. Bijvoorbeeld, als men zegt: met een derdegeneratiepil krijgen 30 van de 100.000 vrouwen binnen een jaar trombose in plaats van 15 per 100.000 voor gebruiksters van de tweedegeneratiepil, dan is dat vanwege de grote getallen onbegrijpelijk. De vereenvoudigde mededeling (1995) dat het relatieve risico tweemaal zo groot was leidde tot grootschalig afzien van anticonceptie in het VK en een duidelijke stijging van het aantal ongeplande zwangerschappen en abortussen. Grote getallen, breuken en percentages zijn te moeilijk voor het grote publiek. Zelfs een eenvoudig staafdiagram om een kans van dertig procent uit te beelden wordt al door een derde van het publiek verkeerd begrepen. Analoge problemen zijn er bij andere zaken waarbij kleine kansen (fipronil, borstkankerscreening, bijwerkingen, effecten van hoge bloeddruk of roken) een rol spelen. Verbale weergave met woorden als vaak, waarschijnlijk en zelden maken het nog erger. Bijvoorbeeld: ‘het kan niet worden uitgesloten’ betekent afhankelijk van wie het zegt bijna alles tussen 0% en 100% kans.

Trefwoorden: 5G, straling, pil, screenen, Gezondheidsraad, kansen, relatief risico, borstkanker, cholesterol
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Hangijzer
Autobanden op gras
Marion de Vries en Marion Kraaij-Dirkzwager
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 12-13

In het najaar van 2016 laaide een discussie op over het gebruik van rubbergranulaat (gemaakt van oude autobanden) op kunstgrasvelden. Daar zouden kankerverwekkende stoffen in zitten. Het begon met een uitzending van Zembla. Een paar maanden later concludeerde het RIVM dat de desbetreffende stoffen in verwaarloosbare hoeveelheden in dat granulaat zaten (of althans: daaruit vrijkwamen). Daarna keert de rust langzaam terug.
NB. Zie ook het Skepsis-blog ‘Gifgroen kunstgras’. Daarin wordt voorgerekend dat het fijnstof door afslijtende autobanden ook behoorlijk schadelijk is, als je let op de hoeveelheid kwalijke stoffen die daaruit vrij kunnen komen.

Trefwoorden: Zembla, RIVM, kunstgras, rubbergranulaat
Onderwerp: wetenschap – biologie

Het ware risico bestaat niet
Liesbeth Claassen en Tom Jansen
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 14-17
(Brand bij Chemie-Pack) (kader zonder titel)
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 17

Risico bestaat voor het gevoel van het publiek uit zowel gevaar als de ernst daarvan. Hoe risico ervaren wordt is een voorwerp van studie geweest. Als het iets is waar we aan gewend zijn, of waarvan we denken dat we het onder controle hebben dan wordt het als minder ervaren. De kans op een onaangename gebeurtenis speelt een geringe rol. Als de autoriteit die informatie over risico’s niet vertrouwd wordt, wordt het risico groter gevoeld. Zo worden bijwerkingen van vaccins niet vertrouwd als de maker van winstbejag wordt verdacht.

Trefwoorden: risico, kans, gewenning, controle, vaccins
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Alles onder controle
Frenk van Harreveld en Bastiaan Rutjens
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 18-22

Mensen zijn huiverig voor zelfrijdende auto’s omdat ze dan de controle kwijt zijn. Dit gebrek aan controle speelt bij heel veel zaken een rol, zoals terrorisme en klimaatverandering. De overheid of ‘de wetenschap’ wordt ook niet vertrouwd, en wel des te meer naarmate die niet transparant of eerlijk lijkt. Is die er niet, dan zoekt de onzekere burger zijn heil bij een almachtige god, een krachtige leider of een kwakzalver die zelfverzekerdheid uitstraalt. Bij onzekerheid gaat men ook patronen zien die er niet zijn (allerhande complotten bijvoorbeeld). Daarom komen eenzijdige, simplistische maar zelfverzekerde antivaxers geloofwaardiger over dan weifelende wetenschappers die zich bewust zijn van de complexiteit van het onderwerp.

Trefwoorden: zelfrijdende auto, vertrouwen, onzekerheid, Roger Mayer, kooldioxide-opslag, sociale psychologie, Travis Proulx, vaccinatie
Onderwerp: psychologie – algemeen

Hoe onze zoekopdracht onze mening versterkt
Tom Jansen
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 23-25
Bisphenol A (kader)
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 25

Wie zoektermen in Google intikt krijgt met verschillende zoektermen ook verschillende antwoorden. De auteur vergeleek ‘BPA gevaren’ met ‘BPA risico’s’ (BPA staat voor de weekmaker Bisfenol A). Bij de tweede optie vindt men meer websites die verkondigen dat het spul gevaarlijk is.
Er is overigens regelgeving over die zorgt dat het spul alleen in ongevaarlijke hoeveelheden gebruikt mag worden.

Trefwoorden: bisfenol A, voedingscentrum, RIVM, Jesse van der Velde
Onderwerp: psychologie

Hangijzer
Vaccinatie tegen HPV
Daniëlle Timmermans
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 26-27

De invoering van de HPV-vaccinatie stuitte op groot maatschappelijk verzet, tot verbazing van de autoriteiten. Allerlei wilde verhalen deden de ronde. Er speelde mee dat er onduidelijkheid was over de veiligheid. Vijf epidemiologen hadden ook vraagtekens gezet. Ook het nut van het vaccin stond ter discussie. Men had 85% deelname verwacht, maar het werd 45%, later wat meer.
NB. Twee mogelijke factoren worden hier niet genoemd: de vaccinatie tegen ‘Mexicaanse’ griep waarvan de noodzakelijkheid achteraf overtrokken leek en waarbij door de haast de veiligheid te wensen overliet, en voorts dat sommigen de vaccinatie opvatten als een vrijbrief voor seks. Ook werd de HPV-vaccinatie niet aan jongens gegeven, die toch de overbrengers van de infectie zijn.

Trefwoorden: vaccinatie, HPV, Rijksvaccinatieprogramma, baarmoederhalskanker
Onderwerp: gezondheid – vaccinatie

Het risico van het genetisch risico
Pepijn van Erp
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 28-33

Interview met Cecile Janssens (NB. 1968-1922), hoogleraar translational epidemiology aan de Emory University in Atlanta. Genetische profielen zouden voorspellende waarden hebben en ziekten kunnen voorspellen. Dat is gebaseerd op vage statistische verbanden, uitgezonderd natuurlijk ziekten waarvoor exact bekend is welke mutatie de boosdoener is. Op zijn best is er doorgaans alleen maar bekend waar er ongeveer op welk chromosoom iets zit dat misschien iets met met de ziekte te maken heeft – zonder dat ook maar bij benadering bekend is waar die stukken chromosoom voor dienen. Het gaat om uitkomsten van blinde visexpedities in een reusachtige berg gegevens. En op praktisch nut wordt al helemaal niet gelet.

Trefwoorden: DNA, Huntington, diabetes, astma, genoombrede associatie, ziekterisico, 23andme, statines, maculadegeneratie
Onderwerp: wetenschap – biologie

Hangijzer
De pil – altijd de pil
Lorraine Landais en Nida Gizem Yilmaz
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 34-35

Anticonceptiepil Diane-35 had meer tromboserisico dan oudere tweedegeneratie pillen, overigens toch nog ongeveer 12 per 10.000 vrouwen. Dit middel was al sinds 1987 op de markt, maar de ophef ontstond in 2013. Een beschrijving van hoe het publiek op de mededelingen hierover reageerde. Dezelfde tekortschietende communicatie als in het VK in 1995.

Trefwoorden: anticonceptie, trombose, derdegeneratiepil, Diane-35, Frits Rosendaal, trombose
Onderwerp: gezondheid – reguliere geneeskunde

‘De overheid behandelt burgers als egoïstische domoren’
Aliëtte Jonkers
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 36-40

Interview met Ira Helsloot, hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radbouduniversiteit. Hij signaleert dat er vele miljoenen worden besteed aan het saneren van asbestdaken, waarmee mogelijk 10 longkankergevallen worden voorkomen. Hetzelfde geld kan beter aan iets anders besteed worden. Dit is typisch iets dat door de elite bedacht is, terwijl het de gewone burger niet zoveel uitmaakt. Met het beleid rond hoogspanningsleidingen en PAK’s en fipronil idem. In dat laatste geval had men ook kunnen zeggen dat alleen wie levenslang 20 eieren per dag eet zich zorgen hoeft te maken. De overheid moet transparant zijn en de burger serieus nemen. Ook bij het HPV-vaccin is verkeerd gecommuniceerd. Er is veel onderzoek naar ‘meer blauw op straat’ (=meer surveillance door politie) gedaan. Dat helpt niets. Toch wil de politiek dat.

Trefwoorden: risico, asbest, HPV, fipronil, klimaatactivisme, Gezondheidsraad, hoogspanningsleiding
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Als de dokter het ook niet weet
Olga Damman en Dirk Ubbink
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 41-44

Vaak zijn er voor een ziekte meerdere behandelmogelijkheden, bij longkanker bijvoorbeeld opereren of bestralen. Artsen geven vaak weinig inlichtingen. Vaak ontbreekt er ook goed onderzoek. Zelfs als dat er is, kunnen de patiënten de relevante kansen niet begrijpen en niet zelden de dokter evenmin. Vier van de vijf gynaecologen bleek niet te weten dat met ‘positief voorspellende waarde van een mammogram’ bedoeld werd, namelijk ‘het percentage vrouwen met een positieve positief mammogram dat ook echt kanker heeft.’ Personen die meedoen aan kankerscreening kunnen zich doorgaans niet herinneren dat iemand ze iets heeft uitgelegd over het gevaar van overdiagnose en overbehandeling. Een extra probleem is dat ouderen vaak niet in staat zijn zelfs een goede uitleg te snappen.

Trefwoorden: longkanker, behandelopties, risico, trial, geneeskundige behandelovereenkomst, WGBO, informed consent, Davina Petrovan, Odette Wegwarth, Gerd Gigerenzer, borstkanker, Heather Sutherland
Onderwerp: wetenschap – communicatie

‘Risico’s ken je niet, die voel je’
Pepijn van Erp
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 45-47

Interview met Yvo Smulders, specialist vasculaire geneeskunde, ook bekend als criticus van de zogeheten evidence based geneeskunde. Discussies in de spreekkamer over kansen gaan vaker over preventie dan over behandelingen bij ziekte. Wie met een ernstige ziekte bij de dokter zit, is ongevoelig voor voorlichtingen over getallen. Die wil gewoon van de dokter horen wat die het beste vindt. Je kunt een pil met statines aanprijzen met ‘de kans op een hartaanval daalt met 30 procent’ of met ‘de kans gaat van 3 percent naar 2 percent over een periode van 10 jaar’ of ‘de kans geen hartaanval te krijgen gaat van 97 naar 98 percent’. Driemaal dezelfde informatie, maar op de patiënt komt dat telkens heel anders over.

Trefwoorden: evidence based medicine, best practice, middenoorontsteking, kans, kanker, preventie, Lisa Rosenbaum, WGBO, communicatiestijl, cholesterol, statines, roken
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Hangijzer
Veel vee, weinig plek
Valérie Eijrond en Lotte van Burgsteden
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 48-49

De intensieve veehouderij (kippen, varkens, runderen, geiten en schapen) is een gecompliceerd probleem en met de Q-koorts – waar ook lang niet alles over bekend is – erbij is het een kwestie van niet alleen boeren en omwonenden, maar ook belangenorganisaties, artsen, wetenschappers, ambtenaren en politici hebben ermee te maken, en bij mogelijke oplossingen zijn dierenwelzijn en het milieu ook nog van belang. Hoe meer vrije uitloop van de dieren, hoe groter de stankoverlast en de gezondheidsrisico’s. Niet iedereen is zich bewust van alles wat er speelt.

Trefwoorden: veehouderij, Q-koorts, milieu, dierenwelzijn
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Mediahypes en twitterstormen
Peter Vasterman
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 50-55

Regelmatig zijn er mediahypes over de een of andere kwestie. Na een tijdje ebt zoiets weer weg en het gevoel ontstaat dat het veel gedoe om niks was. Al in 1983 is geconstateerd dat media-aandacht omgekeerd evenredig is met aantallen doden. Er overlijden bijna geen jonge mensen aan infectieziekten (0,01% van de sterfgevallen is een 55-minner die aan een infectieziekte overlijdt). Dat was eind 19de eeuw wel anders: bijna de helft van de sterfte was aan infectieziekten. Daarom is één tiener die aan de Mexicaanse griep overlijdt groot nieuws.
Iets komt in de krant als her onverwacht is, negatief is en belangrijke landen of personen betreft. Hierbij passen ook de factoren die risico’s groot doen schijnen voor de burger: onbekendheid, oncontroleerbaarheid, onvrijwilligheid en onrechtvaardigheid verhogen het subjectieve risico. Alledaagse risico’s ten gevolge van ‘vrijwillige’ handelingen worden onderschat. Met name epidemieën zijn echte schrikbeelden. Een mediahype wordt krachtig versterkt als er een ‘schandaal’ aan te pas komt. De rol van de sociale media is de laatste jaren sterk toegenomen. Die verspreiden veel onzin. Een en ander geïllustreerd met de HPV-vaccinatie en de fipronil-affaire.

Trefwoorden: asbest, rubberkorrels, zendmasten, virussen, fipronil, media, Eleanor Singer, Phyllis Endreny, infectieziekte, Mexicaanse griep, Tony Harcup, Deirdre O’Neill, rampen, risico, epidemie, kanker, schandaal, Twitter, nepnieuws
Onderwerp: psychologie – massahysterie

Samen de risico’s overwegen
Jeroen Devilee
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 56-58
(Gevaarlijke stoffen bij Defensie) (kader zonder titel)
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 58

Door vanaf het allereerste begin alle belanghebbenden te betrekken bij het formuleren van vragen, zorgen en belangen, kan het draagvlak voor riskante maatregelen en technologieën wellicht worden verbreed. Een voorbeeld is het onderzoek naar gevaarlijke stoffen bij defensie, zoals ‘chroom-6’ in verf. Eerst worden op allerlei manieren vragen verzameld. Dat leverde 1400 vragen. Die werden gebundeld tot enkele tientallen onderzoeksvragen, en daaruit werden elf onderzoeksplannen gedestilleerd. Naarmate de resultaten van de corresponderende onderzoeken beschikbaar kwamen, werden deze ook gepubliceerd.

Trefwoorden: participatie risicobeoordeling, rubbergranulaat, kennisplatform
Onderwerp: wetenschap – communicatie

Alles over pseudowetenschap
Pepijn van Erp
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 59

Bespreking van Allison en James Kaufman (red.) Pseudoscience: The conspiracy against science (2018). Veel interessants in wel dertig opstellen. Chris French vertelt hoe hij van een type I skepticus (a priori negatief) veranderde in type II (ietwat milder). Seth Kalich is de enige die, in zijn essay over hiv/aidsontkenners, de pseudo’s van binnenuit (‘undercover’) heeft bestudeerd.

Trefwoorden: demarcatie, correlatie, GMO, Ken Folta, neutrino’s, Gorski, Respectful Insolence, IQ-test, Chris French, aidsontkenning
Onderwerp: pseudowetenschap

Het toeval is een rode draad
Jan Willem Nienhuys
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 60-62

Bespreking van Klaas Landman, Naar alle onwaarschijnlijkheid: Toeval in de wetenschap en filosofie van (2018). Dit boek is erg inspirerend, en draait om begrip van kans en toeval. Veel kosmologie en natuurkunde, onder meer de zogeheten fijnafstemming die tegenwoordig als godbewijs wordt gebruikt. De auteur is eigenlijk in dialoog met het katholicisme van zijn jeugd. De laatste twee korte hoofdstukken gaan over christendom. Hier en daar is het boek lastig te volgen, zo bespreekt Landsman de ongelijkheid van Bell zonder te vertellen wat die ongelijkheid is. Ook de paradox van de kat van Schrödinger komt aan de orde, maar daar wordt de lezer voor de details verwezen naar een heel geleerd en dik boek van de auteur zelf. De recensie legt het wat eenvoudiger uit.

Trefwoorden: kosmologie, warmteleer, kwantumtheorie, evolutie, Kepler, Arbuthnot, Bernoulli, fijnafstemming, religie, Schrödinger, verstrengeling, Bell, ongelijkheid
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Kloptdatwel.nl
Skepter 31.2 (2018) (2018) p. 63

Een podcast van Hans Schiffers verweet vooraanstaande skeptici (die antisemiet Ronald Bernard hadden bekritiseerd) dat ze deel uitmaakten van de internationale joodse samenzwering. Later werd de podcast weer stilletjes verwijderd. Complotdenker George van Houts werd bij Pauw om de oren geslagen met informatie uit Kloptdatwel. Maarten Boudry debattteerde in Gent met Coen Vermeeren, om op die manier goed te onthouden waarom Coen onzin uitslaat. PSV is in zee gegaan met een genezer met een Raar Apparaat (de Oberon Pathfinden). Het echte wonder was dat PSV toch kampioen werd.

Trefwoorden: Hans Schiffers, Ronald Bernard, George van Houts, Pauw, Boudry, Coen Vermeeren, PSV, Oberon Pathfinder, Albert Popp
Onderwerp: skeptici – publicaties