Over risico’s en risicocommunicatie
Dit zomernummer van Skepter is gewijd aan risico’s en risicocommunicatie. Een korte inleiding en schets van hetgeen u te wachten staat.
door Daniëlle Timmermans
GEVAREN voor gezondheid en veiligheid zijn altijd onderdeel geweest van het leven van mensen, maar risico’s niet. Het concept ‘risico’ heeft pas in de zeventiende eeuw zijn huidige betekenis gekregen. Risico is immers niet hetzelfde als gevaar. Risico staat ook niet gelijk aan onzekerheid, want onzekerheid betekent een gebrek aan kennis. Een risico is een gemeten of gekwantificeerde onzekerheid. Door deze kwantificering leren we iets over een mogelijke negatieve gebeurtenis en kunnen we desgewenst ons gedrag aanpassen. Angst en onzekerheid zijn onmiskenbaar een deel van ons leven, maar door iets een risico te noemen, kunnen we het beheersen.
Epidemiologen bestuderen het risico op ziekte, zoals hart- en vaatziekten of kanker. Toxicologen en milieukundigen houden zich bezig met omgevingsrisico’s van bijvoorbeeld giftige stoffen in de bodem of in gebruiksvoorwerpen. Bij deze disciplines overheerst de technische opvatting van risico: de kans dat iemand of iets ergens schade van ondervindt en de ernst van die schade. risicocommunicatie wordt hierbij vooral gezien als het in lekentaal samenvatten van de resultaten van onderzoek, waarbij ervan wordt uitgegaan dat deze informatie voldoende is voor burgers om tot afgewogen oordelen en keuzes te komen.
De psychologie is meer geïnteresseerd in de perceptie van risico’s door burgers en experts, de cognitieve en affectieve processen die daarbij een rol spelen, en wat die betekenen voor de communicatie, het gedrag van mensen en hun keuzes. Hoewel bijvoorbeeld technologische gezondheidsrisico’s statistisch gezien veel kleiner zijn dan de gezondheidsrisico’s van gedrag, maken mensen zich om de eerste categorie veel meer zorgen — er is meer onrust rond kooldioxideopslag in lege gasvelden onder de grond en elektromagnetische velden van zendmasten erboven dan rond overgewicht en roken. Het verschil is dat technologische risico’s voor de meeste mensen onbekender zijn zowel in omvang als gevolgen. Daarnaast is blootstelling aan deze risico’s niet vrijwillig en zijn deze risico’s niet controleerbaar. risicocommunicatie vanuit een psychologisch perspectief houdt rekening met de percepties van het risico en heeft als doel mensen te helpen de risico’s te begrijpen en keuzes te maken.
Risico is echter ook een sociaal-cultureel begrip, in de zin dat de manier waarop mensen met gevaren omgaan ook maatschappelijk bepaald is. En de huidige maatschappij is wat de beroemde Duitse socioloog Ulrich Beck een ‘risicomaatschappij’ noemde. Ons denken over gezondheid is veelal georganiseerd rond het begrip ‘risico’. Becks opvatting van risico als sociaalcultureel concept impliceert ook dat sociale groepen verschillend tegen een risico en de aanvaardbaarheid van zo’n risico kunnen aankijken: wat als risico gezien wordt, is mede afhankelijk van maatschappelijke en culturele waarden binnen de groep waarin mensen het meest verkeren.
Dynamisch
Het idee dat het publiek onwetend is en dat het vooral misvattingen huldigt over risico’s, heeft in deze opvatting dan ook geen plaats. Het gaat er juist om een dialoog tot stand te brengen tussen de partijen met verschillende visies zoals experts, publiek, overheid en professionele organisaties. De interactie tussen verschillende groepen in de samenleving kan ervoor zorgen dat de perceptie van een risico binnen die groepen verandert — niet alleen van het publiek, maar ook van experts of overheid. Wat als een groot risico wordt beschouwd, is een dynamisch gebeuren.
In dit nummer van Skepter willen wij een aantal aspecten van risico’s en risicocommunicatie bespreken.
Percepties
Hoewel we steeds gezonder worden en de omgeving steeds veiliger is geworden, lijkt het erop dat de toename in kennis over en beheersing van risico’s eerder bijdraagt aan een gevoel van onveiligheid dan aan een gevoel van veiligheid. Mensen blijken zich vaak zorgen te maken over risico’s die — in ieder geval volgens experts — te verwaarlozen zijn. Wat kan dit verschil in perceptie verklaren?
Informatie over risico’s is vaak complex en abstract. Veel mensen hebben moeite om cijfers over risico’s te begrijpen. Andere manieren om risicoinformatie weer te geven, bijvoorbeeld in woorden zoals ‘een grote kans’, kan tot misverstanden leiden. Wat is de beste manier?
Voor artsen is het een uitdaging om de voor- en nadelen en de risico’s van bijvoorbeeld verschillende behandelingen van kanker zo uit te leggen aan patiënten dat die een weloverwogen keuze kunnen maken. In dergelijke situaties hebben patiënten vaak behoefte aan zekerheid die de arts ook niet kan geven. Hoe werkt risicocommunicatie in de spreekkamer en welke problemen doen zich daarbij voor?
Naarmate mensen meer het gevoel hebben geen controle over hun omgeving te hebben, worden ze angstiger en onzekerder. Hoe gaan mensen daarmee om? Zoeken ze zekerheid door te proberen hun omgeving te veranderen, of compenseren ze hun onzekerheid door vastigheid op een heel ander terrein te zoeken? En hoe zoeken ze die dan?
Ook de media spelen een rol in de risicocommunicatie. Veiligheid van vaccins is bijvoorbeeld een onderwerp dat steeds in de media terugkeert. Hoewel vaccinatie vanuit volksgezondheidsoogpunt een groot succes is, is dat niet altijd de beleving van burgers. Kunnen de media een risico zo ver uitvergroten dat het een maatschappelijk probleem wordt? Willen ze dat, of spelen hier toch grotendeels autonome processen?
Zeker risico’s uit de leefomgeving kunnen voor veel onrust en boosheid onder burgers zorgen. Meestal zijn er meerdere groepen bij betrokken, bijvoorbeeld naast burgers en experts ook producenten, met hun eigen perspectief op het risico en hun eigen belangen. Het is belangrijk begrip te krijgen voor elkaars standpunten: risicocommunicatie is een dialoog, en niet zozeer het informeren van burgers. Hoe kan zo’n dialoog op een goede manier worden gevoerd? Welke aanpak leidt tot meer wederzijds begrip en tot beter beleid?
Lang niet alle aspecten van risico’s en risicocommunicatie konden we aan de orde laten komen. Het is wel duidelijk dat het begrip ‘risico’ vele betekenissen heeft en dat de manier waarop we met risico’s omgaan, niet alleen van mens tot mens en van groep tot groep verschilt, maar ook van situatie tot situatie. Het maakt het communiceren over risico’s niet eenvoudiger.
Daniëlle Timmermans is gast-hoofdredacteur van deze Skepter. Zij is hoogleraar Risicocommunicatie en Volksgezondheid bij het Amsterdam Public Health research institute van VUmc en hoofd van de RISC research group Amsterdam. Daarnaast is zij Chief Science Officer Risicocommunicatie bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu en begeleidt daar het onderzoek naar risicocommunicatie. In 2017 was zij een van de sprekers op het Skepsiscongres in Amsterdam.(Foto: Tjitske Sluis)