Skepter 29.3 (2016)

Derde nummer van jaargang 29.

Bestel dit nummer los of wordt meteen abonnee of donateur.

Inhoud

• Problematische papyrussen door Jona Lendering
  Veel romantischer dan papyrologie kan wetenschap niet zijn. Het is echter een even fraudegevoelig als ondoorzichtig vakgebied. Voer voor rovers en vervalsers. 
  
• Genotscentrumbingo – De hype die neuromarketing heet door Asha ten Broeke
• Luizen – Gewoontes winnen van feiten door Geert-Jan Roebers
  
• Brief nav het stuk over sportmassage uit Skepter 29.2
• Massimo Pigliucci: ‘Serieus antwoord kost nu eenmaal tijd’ door Pepijn van Erp
  Interview met de hoofdgast van het komende Skepsis-congres (22 oktober).
• John Allen Paulos – Leven van cijfers door Jan Willem Nienhuys
• Vooroordelen – De balk en de splinter door Thomas Gilovich en Lee Ross
• Net niet genezen van de astrologie door Tim Trachet
• Het snapgevoel door Herman de Regt en Hans Dooremalen
• Van Goghs oorlel door Hans van Maanen
  Een onlangs opgedoken schetsje zou het definitieve bewijs zijn dat Vincent van Gogh niet zijn oorlelletje, maar zijn complete oor afsneed. Het Van Goghmuseum lijkt dit klakkeloos over te nemen zonder het bewijsmateriaal precies te kennen.
  
• Ondertussen op Kloptdatwel?

Samenvattingen

Problematische papyrussen
Jona Lendering
Skepter 29.3 (2015) p. 4-10
Plundering (kader)
Skepter 29.3 (2015) p. 6
Kartonnage (kader)
Skepter 29.3 (2015) p. 8
Zwakke methoden (kader)
Skepter 29.3 (2015) p. 10

De Volkskrant berichtte in september 2012 over een papyrussnipper waarin gesproken werd over de vrouw van Jezus. Interessant, maar het bleek al snel een doorzichtige vervalsing: de tekst bevatte een tikfout die kennelijk was overgenomen van internet. Deskundige vervalsers gebruiken materialen en technieken die in het lab niet detecteerbaar zijn. De oplossing voor speurders is dat ze letten op documentatie van de herkomst. Daarmee wordt ook alles uitgesloten dat van plundering en illegale opgravingen afkomstig is.
Eveneens in 2012 werd een fragment van het Marcusevangelie ontdekt dat zou kloppen met de vermoedelijke datering (ca. 70) van dat evangelie. Het was afkomstig uit een kartonnen dodenmasker. Helaas raakten die rond het begin van de jaartelling uit de mode, hoewel er in 2014 nog zulke mummiemaskers uit de tweede of derde eeuw zijn ontdekt.
De Amerikaanse papyroloog Dirk Obbink ontdekte in 2014 een fragment tekst van de dichteres Sapfo – ook uit een kartonnen dodenmasker gehaald, dat daardoor vernietigd was, zonder dat iemand het nauwkeurig kon onderzoeken. Er was nog meer aan de hand met dit Sapfo-fragment en met Obbink.

Trefwoorden: papyrus, Dode Zeerollen, evangelie, vrouw van Jezus, Karen King, Marcus, Jezusmythicisten, Daniel Wallace, Sapfo, Greencollectie, Craig Evans, provenance, kartonnage, Hugh Trevor Roper, Dirk Obbink
Onderwerp: wetenschap – fraude

Genotscentrumbingo
De hype die neuromarketing heet
Asha ten Broeke
Skepter 29.3 (2015) p. 11-17

Neuromarketeers denken dat ze met EEG’s en fMRI kunnen achterhalen welke reclames het beste werken. Daar zit wel iets in. Zo ontdekte Read Montague in 2004 dat voorkeur voor Coca-Cola waarschijnlijk het effect was van reclame die Coca-Cola associeerde met geluk. De smaak doet er niet toe. Heel eenvoudig is het echter niet, en het gaat doorgaans om kleine effecten; en aan een EEG kun je helemaal niets zien. De hersencentra van belang zijn de nucleus accumbens (een soort genotscentrum diep in de hersenen) en de orbitofrontale cortex. Er wordt veel gekwakzalfd in deze branche, en veel onderzoek rammelt: te kleine groepen, grasduinen in grote hoeveelheden gegevens, ondoorzichtige formules enzovoorts.

Trefwoorden: neuromarketing, Porsche, reclame, Robert van der Linden, Roeland Dietvorst, EEG, fMRI, Read Montague, Coca Cola, Alpha.One, Victor Lamme, Neurensics, Martin de Munk, Emily Falk, stoppen met roken, Simone Kühn
Onderwerp: psychologie – leugendetector

Luizen
Gewoontes winnen van feiten
Geert-Jan Roebers
Skepter 29.3 (2015) p. 19-23

Het schooljaar begint en daarmee zorgen over luizen. Over luizenbestrijding doen veel fabels de ronde. Hoofdluizen zijn kwetsbare diertjes die het buiten een behaard hoofd niet lang uithouden. Kinderen krijgen luizen doordat speciaal jonge luizen van de ene haardos naar de andere oversteken. De beste bestrijding is met de luizenkam, dat verwijdert ook de neten. Het haar eerst met conditioner behandelen geeft goede resultaten. Van de luizendodende middelen is dimeticon het best (wel goed inmasseren). Huismiddeltjes werken niet. Luizenwerende middelen zijn niet per se goed, want als dit op een hoofd met luizen wordt aangebracht, stappen de luizen nog vlugger over.
Een hoofddoekje of petje voor een kind met luis voorkomt overstappen.

Trefwoorden: luizen, neten, Rick Speare, Petra Buettner, zwembad, DDT, malathion, dimeticon, repellent
Onderwerp: wetenschap – biologie

Sport en bijgeloof (Twee brieven.)
Skepter 29.3 (2015) p. 23

Enkele fouten in het stuk over sportmassage worden gesignaleerd. Topsport heeft bij onderzoek speciale problemen: het is moeilijk om goede controles te vinden en in de topsport kan een miniem verschil al heel veel uitmaken.

Trefwoorden: sport, massage
Onderwerp: gezondheid – alternatieve geneeswijzen

Massimo Pigliucci
‘Serieus antwoord kost nu eenmaal tijd’
Pepijn van Erp
Skepter 29.3 (2015) p. 24-29

Interview met Massimo Pigliucci, die als jonge Italiaanse evolutiebioloog in de Amerikaanse bible belt terecht kwam en zich daarna ontwikkelde tot filosoof. Hij zal op het Skepsiscongres spreken. Hij schreef Nonsense on stilts: How to tell science from bunk, (2010), redigeerde Philosophy of pseudoscience (2013) en heeft een boek op stapel staan getiteld How to be a Stoic. (NB. Het verscheen in 2017.) Opmerkelijk: skeptici zouden meer moeten weten van wetenschapsfilosofie en de moderne ontwikkelingen daarin. Dat voorkomt dat ze met de mond vol tanden staan als een creationist of homeopaat ze om de oren slaat met Feyerabend, Popper of Kuhn.

Trefwoorden: creationisme, skeptici, ufo, vaccinatie, John Horgan, Novella, fraude, filosofie, ethiek, Popper, Kuhn, Feyerabend, snaartheorie, metafysica, Deepak Chopra, stoïcisme
Onderwerp: filosofie

John Allen Paulos
Leven van cijfers
Jan Willem Nienhuys
Skepter 29.3 (2015) p. 30-33

Recensie van John A. Paulos, A numerate life: A mathematician explores the vagaries of life, his own and probably yours (2015). Paulos werd beroemd door zijn boek Innumeracy (1986) dat hij schreef na zijn ervaringen met rekenles (als bijverdienste) aan verpleegkundigen. Het begon trouwens als artikel voor Newsweek.

Trefwoorden: Paulos, honkbal, Gardner, puzzels, secretaressenprobleem, odds, Snow, godsbewijzen, Bush
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Vooroordelen
De balk en de splinter
Thomas Gilovich en Lee Ross
Skepter 29.3 (2015) p. 34-37

Artikel gebaseerd op een hoofdstuk in The wisest one the room: How you can benefit from social psychology’s most powerful insights (2015). Vooroordelen is wat we doorgaans niet bij onszelf ontdekken, maar wel bij anderen en des te sterker naarmate die anderen sterker met ons van mening verschillen. Veel voorbeelden uit de Amerikaanse politiek, ook proeven met studenten over Amerikaanse politiek geladen onderwerpen, zoals discriminatie, abortus, doodstraf en media.

Trefwoorden: vooroordeel, Gore, Supreme Court, Cheney, Palin, Reagan
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Net niet genezen van de astrologie
Tim Trachet
Skepter 29.3 (2015) p. 38-41

Recensie van Dean, Mather, Nias en Smit, Tests of astrology: A critical review of hundreds of studies. Een overvol boek (484 pagina’s kleine letters met minimaal wit) met besprekingen van meer dan 300 publicaties – niet alleen tests maar ook boekbesprekingen, congresverslagen en dergelijke. Een uiteenzetting van Rudolf Smit over de horoscoop van Jezus kan toch geen test genoemd worden. De beschreven tests kwamen doorgaans voorspelbaar teleurstellend uit, en de overige hadden duidelijke fouten. Veel aandacht voor het werk van Gauquelin, maar het boek vermeldt weinig en dan nog fout over het ‘skeptische’ onderzoek naar Gauquelins hypothesen. Veel kan worden samengevat als ‘gezichtspunt van een gedesillusioneerde astroloog’, met de hoop dat er misschien toch iets van klopt. Dat astrologie zingevend is (dus een soort religie) of dat het cultureel erfgoed is. Ondanks alles bevat het boek veel nuttigs voor skeptici.
NB. Een verbeterde versie van bijna 1000 pagina’s, getiteld: Understanding Astrology: A critical review of a thousand empirical studies 1900-2020 (2022) kan worden gedownload van https://www.astrology-and-science.com/U-aino2.htm

Trefwoorden:astrologie, testen, Jung, Barbault, Gauquelin, Mars-effect, CFEPP, CSI, CSICOP
Onderwerp: astrologie – algemeen

Het snapgevoel
Herman de Regt en Hans Dooremalen
Skepter 29.3 (2015) p. 42-45

De auteurs schreven in 2014 een boek getiteld Het snapgevoel. Dat is het gevoel te snappen hoe iets in elkaar zit. Een dergelijk gevoel draagt bij tot de instandhouding van onzinnige overtuigingen. Het snapgevoel is een gevolg van onze neiging om ‘systeem 1’- beslissingen te nemen: snel en op intuïtie gebaseerd. Zo’n typische systeem-1-beslssing volgt als we iets kunnen begrijpen in termen van botsingen. Dat werkt natuurlijk niet als dit botsen puur metaforisch is. Een verwant voorbeeld is het gebruik van de term tsunami voor de ‘stroom’ vluchtelingen. Vluchtelingen zijn geen vloeistof en wat hen drijft is geen massale beweging van de zeebodem. Eigenlijk zou psychologie een verplicht vak op school moeten zijn, zodat toekomstige rechters en journalisten en nog veel meer leren denkfouten te onderkennen.

Trefwoorden: verklaring, metafoor, systeem 1
Onderwerp: psychologie

Van Goghs oorlel
Hans van Maanen
Skepter 29.3 (2015) p. 46-50

Bespreking van Bernadette Murphy, Van Goghs oor: het ware verhaal (2016). Volgens het dikke boek van Murphy sneed indertijd (1888) Van Gogh niet alleen maar zijn oorlel af, maar vrijwel zijn hele linkeroor. Alles draait om een briefje uit 1939 van dokter Rey, de arts die de nog bloedende Van Gogh behandeld had. Maar dat is een detail. Weliswaar beweerde Van Goghs huisgenoot Gauguin hetzelfde, maar diens herinneringen zijn onbetrouwbaar. Rey beweerde dat hij Van Goghs oor in een pot had bewaard, maar die was al spoedig kwijtgeraakt. Wat Rey hierover te zeggen had gehad was al tientallen jaren bekend, alleen het briefje was nieuw. Andere biografen houden het op een oorlel. Van Goghs latere dokter Gachet had gezegd dat de oorbeschadiging zelfs nauwelijks zichtbaar was als je Van Gogh recht aankeek.
Wonderlijk is het dat het Van Goghmuseum in Amsterdam grote ophef had gemaakt over Murphy’s boek, zonder het gelezen te hebben.

Trefwoorden: Van Gogh, Rey, Murphy, Gauguin, Irving Stone, Gachet, Signac, Doiteau, Leroy, Naifeh, Smith, Julian Smith, Meedendorp
Onderwerp: geschiedenis

Ondertussen op Kloptdatwel?
Skepter 29.3 (2015) p. 51

Een orthodox kruis slaan boven een bak water zou het aantal ziektekiemen in dat water veranderen en in een moeite door ook de optische eigenschappen van het water. Dit verhaal doet op Poolse websites de ronde. Platteaardegelovigen hielden hun eerste Europese conferentie in Egmond aan Zee. Anti-hagelkanonnen zijn onzin, maar sommige fruittelers zweren erbij. Een ingenieur heeft nu een geluidloos anti-hagelkanon uitgevonden, tot vreugde van de buren van de telers. In Duitsland is zoveel bijgeloof over streepjescodes, dat sommige bedrijven ze afdrukken met een horizontale streep erdoor, zogenaamd om de antennefunctie te storen.

Trefwoorden: kruisteken, Malahovskaja, platte aarde, hagelkonon, barcodes, streepjescode
Onderwerp: skeptici – publicaties

Skepsis-congres
‘Niet overtuigd door de wetenschap’
Skepter 29.3 (2015) p. 52

Programma van het Skepsis-congres van 22 oktober 2015. Sprekers zijn Pigliucci en Boudry, Renckens en Margry, Polak en Decoene, Osseweijer en Van Calmthout en lunchcabaret door Dorine Wiersma.

Trefwoorden: congres, skeptici
Onderwerp: skeptici – congres