Hoe konden ze zo dom zijn?
Boekbespreking van The Irrational Ape: Why Flawed Logic Puts us all at Risk and How Critical Thinking Can Save the World van David Robert Grimes.
door Pepijn van Erp – Skepter 32.4 (2019)
IN 2014 ontving de jonge Ierse fysicus en kankeronderzoeker David Robert Grimes de John Maddox-prijs, genoemd naar de oud-hoofdredacteur van Nature en bedoeld voor mensen die met wetenschappelijke argumenten een verdienstelijke bijdrage leveren aan het publieke debat, zelfs als ze daardoor onder vuur komen te liggen. Grimes ondervond vijandige reacties bij het schrijven over klimaatverandering en kernenergie, maar vooral in de discussie over abortus in Ierland. Grimes is inmiddels 34 jaar en al steeds meer gehoord in discussies over onderwerpen waar skeptici zich druk over maken. Hij schrijft onder meer in The Guardian en schuift regelmatig aan bij uitzendingen van de BBC.
Met The Irrational Ape maakt hij zijn debuut als schrijver van populair wetenschappelijke boeken en laat meteen een stevige indruk achter.
Grimes betoogt dat rationeel denken mensenlevens redt en dat denkfouten dramatische gevolgen kunnen hebben voor individuen en zelfs voor de samenleving als geheel. The irrational ape begint met twee voorvallen waarin de wereld maar ternauwernood aan een kernoorlog ontsnapte. In beide gevallen waren het Russische militairen die besloten geen kernwapens in te zetten, hoewel ze daar gezien de omstandigheden eigenlijk wel reden toe hadden.
Zo werd Stanislav Petrov op 26 september 1983 in een bunker in de buurt van Moskou geconfronteerd met een alarm van het geavanceerde raketdetectieysteem dat vijf aanstormende Amerikaanse raketten signaleerde. Ondanks grote spanningen tussen de grootmachten in die periode, trok Petrov de conclusie dat het systeem een fout gemaakt moest hebben, zonder dat hij begreep wat daar de oorzaak dan van kon zijn. Als die yankees echt een kernoorlog zouden beginnen, dan vast niet met slechts vijf raketten, was Petrovs gedachte.
En viceadmiraal Vasili Archipov had twee decennia eerder, tijdens de Cubacrisis, als flottieljecommandant ‘toevallig’ de doorslaggevende stem in de discussie aan boord van een Russische onderzeeër of ze een torpedo met kernkop moesten afvuren op een Amerikaans vlootonderdeel dat wat al te driest probeerde met dieptebommen hun boot naar de oppervlakte te dwingen. Hier gaf de doorslag dat er wel iets overtuigender bewijs moest zijn van vijandelijke intenties om een wereldwijde catastrofe in werking te zetten. Dus toch maar naar de oppervlakte en even bellen met Moskou. Gelukkig maar, anders hadden we dit boek waarschijnlijk niet kunnen lezen.
Checklist
Om te voorkomen dat je ten prooi valt aan irrationeel gedrag geeft Grimes een vragenlijstje. Hoe zit een redenering in elkaar? Hoe zit het met het retorische aspect in teksten en discussies? Spelen bekende denkfouten als motivated reasoning en confirmation bias een rol? Welke bronnen gebruik je? Kun je er cijfermatig wat mee? En hoe zit het in wetenschappelijk opzicht, zijn er toetsbare claims? Het deel waarin Grimes die laatste vraag behandelt, heet The candle in the dark, een duidelijke verwijzing naar de ondertitel van Carl Sagans bekende The demon-haunted world: science as a candle in the dark. En The Irrational Ape zou je inderdaad kunnen beschouwen als een modernere versie van dat boek.
Waar Sagan zijn voorbeelden vooral put uit de onderwerpen waarmee skeptici zich in de jaren zeventig en tachtig bezighielden, zoals ufologie, astrologie en mediums, komt Grimes meer met complottheorieën, filter bubbles, de antivaccinatiebeweging en bijvoorbeeld de invloed van beroemdheden bij allerlei gezondheidsclaims. Het gezicht op Mars, waar Sagan een heel hoofdstuk aan wijdt, komt bij Grimes toch ook nog even langs als een voorbeeldje van hoe mensen geneigd zijn om overal patronen in te zien.
Schade
Telkens geeft Grimes overtuigende voorbeelden dat gebrek aan rationeel denken echt tot schade kan leiden. Voor de trouwe Skepter-lezer zal veel wel bekend voorkomen. Het meest dramatische voorbeeld is misschien wel het schrikbarende aantal van 300 000 Zuid-Afrikaanse hiv-patiënten die onnodig vroegtijdig zijn gestorven omdat de toenmalige president Mbeki vertrouwde op wetenschappelijke charlatans die — nog steeds — ontkennen dat aids wordt veroorzaakt door hiv (zie ook Skepter jg. 23 (2010), nr. 2).
Het lijkt erop dat Grimes eerder wil voorkomen dat zijn lezers in de valkuilen van slordig denken trappen dan ze een handleiding te geven om anderen uit hun valkuil te helpen. Over de mogelijkheden daarover lijkt hij wat somber. Halverwege het boek haalt hij Jonathan Swift aan, die in 1721 opmerkte: ‘Reasoning will never make a man correct an ill opinion, which by reasoning he never acquired.’ Op dat moment bekroop me even de twijfel of het nog wel zin had om de rest van het boek te lezen…
Door de voortdurende focus op echte schade zou je kunnen denken dat het boek soms wat zwaar op de maag ligt, maar dat viel me gelukkig mee. Grimes legt, tussen alle korte geschiedenislesjes en anekdotes over wat er is misgegaan, ook helder uit hoe het zit met statistiek, logica en wetenschappelijk redeneren.
Moraliserend
Het enige bezwaar dat ik tegen het boek zou kunnen aandragen, is dat de auteur het soms wat rechtlijnig voorstelt en hij daardoor wat moraliserend overkomt. Doordat Grimes zo veel behandelt, blijf je soms ook met vragen zitten.
Zo mogen we blij zijn dat de twee Russische militairen aan het begin hun hoofd koel hielden zelfs onder hoge druk, maar lag dat nu alleen aan hun rationele vermogens? Waren het misschien toch niet ook een beetje angsthazen die hun besluiteloosheid met de kennis van een goede afloop achteraf hebben goedgepraat? Of was hun doortastendheid ook te danken aan hun degelijke opleiding en de ervaring dat je het beste een beetje soepel met strenge protocollen omgaat?
Eigenlijk moeten we wensen dat zeker het laatste eraan heeft bijgedragen. Dan is er immers nog hoop, heeft het lezen van zo’n boek zin, en blijft het niet vooral een opsomming van blunders waarbij je je telkens voor de kop slaat over hoe dom mensen toch hebben kunnen zijn.
David Robert Grimes: The Irrational Ape: Why Flawed Logic Puts us all at Risk and How Critical Thinking Can Save the World. Londen: Simon & Schuster; 400 pagina’s, € 21,00.