Skepter 26.2 (2014)

Tweede nummer van jaargang 26

Beknopte inhoud

• Op het tweede gezicht  – De relatie tussen gelaat en karakter door Jaco Berveling
  Twee eeuwen geleden was de gelaatkunde nog heel populair. Wie een nieuwe bediende zocht, keek eerst even naar de vorm van zijn neus. Pas veel later hebben psychologen onderzocht in hoeverre iemands uiterlijk werkelijk iets over het innerlijk kan onthullen.
• Borreltijd met Robert Trivers – De sociobiologie van zelfbedrog door Harald Merckelbach
  In The Folly of Fools betoogt Robert Trivers – evolutiebioloog en hoogleraar antropologie aan Rutgers University – dat zelfbedrog een functie heeft.
  
• Indrukwekkende acupunctuur door Jan Willem Nienhuys
  Acupunctuur is een placebobehandeling, en een tamelijk indrukwekkende. Sinds 2009 is er eigenlijk alleen maar onderzoek bij gekomen waar hetzelfde uit blijkt.
  
• Kinderen van God – De cognitieve wetenschap van religie door Rob Nanninga
  Volgens cognitieve godsdienstwetenschappers zijn kinderen van nature zo ontvankelijk voor religieuze denkbeelden dat ze bijna vanzelf in bovennatuurlijke wezens gaan geloven. Het onderzoek dat deze stelling ondersteunt, laat echter nog te wensen over.
  
• Muzikale mest – Kunnen planten ons horen? door Dirk Koppenaal
  Hoewel planten geen oren hebben, zijn er al veel experimenten uitgevoerd die lijken te bevestigen dat ze onder invloed van muziek beter gaan groeien. Is er bij deze proeven iets mis gegaan of kunnen planten op de een of andere manier reageren op trillingen?
  
• Verlies je broodbuik – Met een dieet zonder tarwe door Martijn van der Plas
  Is William Davis, de schrijver van het boek Wheat Belly, een pseudowetenschapper? Hoewel Davis zelf er alles aan doet om tot de pseudowetenschappers gerekend te worden, is het antwoord op die vraag eigenlijk genuanceerd: Davis ontspoort, maar is tevens een exponent van het feit dat onderhuids de gehele voedingswetenschap tjokvol controverses en onzekerheden zit.
  
• Arrogante darwinisten – Hoe een wiskundige ze de les leest door Gerdien de Jong
  Een hoogleraar wiskunde aan de VU vindt darwinisten arrogant. Hij meent dat de evolutietheorie seks niet kan verklaren, want die theorie beschrijft hoe selectie werkt op genen en genen hebben geen seks. Hij heeft het blijkbaar niet helemaal begrepen.
  
• Schokkende experimenten van Stanley Milgram door Rob Nanninga
  De sociaal-psycholoog Stanley Milgram voerde ruim een halve eeuw geleden een serie experimenten uit die zowel beroemd als berucht werd. De laatste jaren wordt er weer meer over zijn werk gediscussieerd. Hoe was het mogelijk dat zijn proefpersonen bereid waren om in naam van de wetenschap stroomstoten van 450 volt door het lichaam van een man met hartklachten te jagen?
  
• Familieman door Dirk Koppenaal
  Het is opvallend hoe men vaak componenten van de geslachtsdelen opsomt als er niet te complimenteus gesproken wordt over iemand. Ook menig gescheiden vrouw spreekt vaker over ‘die zak’ dan dat ze de naam van haar ex gebruikt. Zou hier een waarheid in schuilen?<span style=”font-size: medium;”>
• Skepsis-enquête door Jan Willem Nienhuys
  Een enquête naar de achtergronden en interesses van de Skepterlezers.

Samenvattingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Op het tweede gezicht
De relatie tussen gelaat en karakter
Jaco Berveling
Skepter 26.2 (2013) p. 4-7

De grote man van de gelaatskunde was Johann Kasper Lavater (1741-1801); zijn boek daarover is van 1775-78, maar voor hem werd er al over gelaatskunde gediscussieerd. Deel van de gelaatskunde is de schedelkunde (frenologie), die werd door Franz Joseph Gall (1758-1828) uitgewerkt. Na 1860 was de belangstelling alweer weg. Na 1970 is er weer een bescheiden opbloei. Psychologen onderzochten hoe mensen intuïtief reageren op het uiterlijk van anderen. Wat men daaraan denkt te kunnen zien heeft te maken met voortplanting (‘is dit een goede partner?’), competentie en betrouwbaarheid. Snelle oordelen op basis van uiterlijk zijn iets vaker correct dan je volgens het toeval zou verwachten, denk 60% in plaats van 50% correct. Dat houdt natuurlijk niet over. Bovendien hangen veel persoonlijkheidskenmerken van uitwendige omstandigheden af. Een algemene fout bij beoordelingen is dat men op eerste indrukken afgaat.
Mensen die geloven dat je aan iemands uiterlijk heel veel kunt aflezen zijn er nog steeds, en trekken volle zalen bij lezingen over ‘praktische mensenkennis’.
Dit artikel is gebaseerd op een boek van de auteur: Op het tweede gezicht: De relatie tussen gezicht en karakter (maart 2014).

Trefwoorden: Rhené Emmerich, frenologie, gelaatskunde, fysiognomiek, Lavater, Gall, Darwin, Goethe, Marx, Bismarck, Sebald Brugmans, Andreas Bonn, Pieter de Riemer, Gerardus Vrolijk, Kahnemann, Malcolm Gladwell
Onderwerp: psychologie – geschiedenis

Borreltijd met Robert Trivers
De sociobiologie van zelfbedrog
Harald Merckelbach
Skepter 26.2 (2013) p. 8-11

Bespreking van The Folly of Fools: The Logic of Deceit and Self-Deception in Human Life (2011) door de evolutiebioloog en antropoloog Robert Trivers. Trivers ziet niet zoveel in psychologie, hoewel hij op lezingen vaak verwijst naar psychologisch onderzoek van anderen. Hij denkt dat de mens uit aparte modules van moederlijke (sociale) genen en vaderlijke (primitief-egoïstische) genen bestaat en dat bij zelfbedrog de twee tegenover elkaar staan. Hij heeft het mis. In feite ontstaat zelfbedrog vaak geleidelijk: de bedrieger lost een cognitieve dissonantie op door in de eigen leugen te gaan geloven.

Trefwoorden: Lewinsky, Janki, Trivers, koekoek, Michael Lewis, psychologie, genetica, NASA, Irak-oorlog, Wittgenstein, spieken, liegen, modulair brein, Day-Lewis
Onderwerp: psychologie – algemeen

Indrukwekkende acupunctuur
Jan Willem Nienhuys
Skepter 26.2 (2013) p. 12-15

Steven Novella en David Colquhoun hebben op hun blogs betoogd dat acupunctuur niet meer is dan een indrukwekkende placebobehandeling. Bij de beste onderzoekingen worden ‘geen behandeling’, nep-acupunctuur en echte acupunctuur vergeleken, en dan blijkt de echte acupunctuur maar een beetje beter te scoren dan nep-acupunctuur, waarschijnlijk omdat de blindering toch niet helemaal volkomen is. Bovendien is de verbetering voornamelijk op subjectieve uitkomstmaten. Bij bijvoorbeeld astma laat de maximale hoeveelheid uitgeademde lucht (een objectieve maat) geen verbetering zien, maar meer subjectieve maten wel. Een typisch resultaat bij rug-, nek- en schouderklachten: op een schaal van 1 tot 100 gaan de klachten zonder behandeling met 17 punten omlaag, met nep-acupunctuur nog 8 punten meer, en met ‘echte’ acupunctuur nog 5 punten (klinisch onbelangrijk) meer.

Trefwoorden: acupunctuur, placebo, Ernst, Harriet Hall, Molsberger, artrose, Gøtsche, Hróbartsson, Kaptchuk, Suzuki, CACTUS, Vickers, Rebhorn, Knipschild
Onderwerp: gezondheid – acupunctuur

Kinderen van God
De cognitieve wetenschap van religie
Rob Nanninga
Skepter 26.2 (2013) p. 16-23

De cognitieve wetenschap van religie (CSR) neemt aan dat religieuze ideeën voortbouwen op gewone cognitieve vermogens die al bij heel jonge kinderen aanwezig zijn. De evangelische psycholoog Justin Barrett denkt dat kinderen al bijna vanzelf in God gaan geloven. Er zijn veel proeven gedaan met jonge kinderen: kunnen die begrijpen wat de intenties van anderen zijn? Over wolken, rotsen en dieren en dergelijke denken ze vaak dat die een bepaald doel dienen. Probleem is dat veel onderzoek in een intens religieuze omgeving (de VS) wordt uitgevoerd.

Trefwoorden: CSR, Barrett, Jesse Bering, Cambrdige, false belief, theory of mind, God, Jonathan Lane, Yuyan Lo, Kelemen, Margaret Evans
Onderwerp: religie – christendom

Muzikale mest
Kunnen planten ons horen?
Dirk Koppenaal
Skepter 26.2 (2013) p. 24-30

Luisteren planten eigenlijk wel? Daar zijn proeven mee gedaan, maar het vereist enige vaardigheid om voor goede controles te zorgen. Zo produceren luidsprekers warmte en dat kan invloed hebben als je daar niet aan denkt. Zelf de Mythbusters hebben zich ermee bemoeid, maar hun proef mislukte. Er zijn al diverse theorieën om het luistervermogen van planten te verklaren.

Trefwoorden: muziek, planten, Carlo Cignozzi, prins Charles, Darwin, Jagadis Chandra Bose, George Smith, Richard Klein, Pamela Edsall, Retallack, Mythbusters, Dan Carlson, Peter Scott, Monica Gagliano
Onderwerp: randwetenschap – gevoelige planten

Verlies je broodbuik
Met een dieet zonder tarwe
Martijn van der Plas
Skepter 26.2 (2013) p. 31-33

De hele voedingswetenschap zit vol controverses en onzekerheden en dat lokt pseudowetenschap uit. De cardioloog William Davis denkt dat tarwe een heel slecht voedsel is. Dat staat in zijn boek Wheat Belly (2011, vertaald als Broodbuik). Hij lijkt zijn best te doen om als pseudowetenschapper over te komen. Het is dezelfde boodschap als die van Atkins en Montignac. Er zit wel wat in, omdat vet en eiwit sneller leiden tot een gevoel van verzadiging. Een dieet zonder tarwe is al gauw een dieet met minder koolhydraten.

Trefwoorden: Frankengrain, Frankenwheat, diabetes, ADHD, autisme, Atkins, Taubes, Montignac, insuline, dieet
Onderwerp: gezondheid – diëten

Arrogante darwinisten
Hoe een wiskundige ze de les leest
Gerdien de Jong
Skepter 26.2 (2013) p. 34-39

Bespreking van Arrogant: Waarom wetenschappers vaak minder weten dan ze denken (januari 2014), door Ronald Meester. Een verward boek, deels geschreven om de promotie van Joris van Rossum te verdedigen. Die had in zijn proefschrift beweerd dat evolutietheorie het verschijnsel seks niet kan verklaren. Het is door competente biologen én wetenschapsfilosofen afgekraakt. Meester blijkt nog steeds niet te snappen wat evolutie is. Met slecht onderlegde filosofen uit het verleden denkt hij dat evolutietheorie (door hem darwinisme genoemd) een cirkelredenering bevat. Hij denkt ook dat seks nodig is voor evolutie (hij lijkt dus niets van bacteriën te weten) en denkt dat selectie op genen werkt. Zijn enige kennis lijkt een 40 jaar oud populair boek van Dawkins te zijn, dat hij niet goed begrepen heeft. Hier is een wiskundige die baarlijke onzin over biologie vertelt. Als een bioloog met als enige kennis van wat hij of zij op de lagere school aan rekenen heeft geleerd op analoge wijze de wiskunde zou bekritiseren, dan zou iedereen zich een kriek lachen. Ook met bewustzijn weet Meester geen raad. ‘Meester heeft zichzelf met een onbezonnen opmerking in zijn intreerede in een kuil laten vallen en sindsdien is hij niet opgehouden met graven om die kuil dieper te maken.’ Het boek is ‘een demonstratie van de redeneertrant van één wetenschapper die minder weet dan hij denkt, namelijk de auteur zelf.’

Trefwoorden: Hulspas, Dekker, ID, Intelligent Design, KNAW, Borst, Joris van Rossum, geloof, evolutie, seks, darwinisme, berkenspanner, muaties, toeval, selectie, paardenbloem, braamstruiken, raderdiertjes, gameten, diploïde, haploïde, bladluizen, watervlooien, Dawkins, Poincaré, Thomas Nagel, Newton, Maxwell, Planck, Einstein, Richard Lenski, AVIDA,
Onderwerp: wetenschap – evolutie

De schokkende experimenten van Stanley Milgram
Rob Nanninga
Skepter 26.2 (2013) p. 40-46

Stanley Milgram liet (vanaf eind 1960) vrijwilligers zware elektrische schokken toebrengen aan een proefpersoon als ‘straf’ voor fouten. De vrijwilligers wisten niet dat de proefpersoon toneel speelde met zijn steeds heftiger pijnkreten, maar meer dan de helft van de vrijwilligers ging toch door met steeds zwaardere en zelfs letale schokken toe te dienen. Als de vrijwilligers aarzelden of weigerden, oefende de proefleider psychologische druk uit, door bijvoorbeld te zeggen dat het absoluut essentieel was dat de proef werd afgemaakt. Milgram onderzocht welke factoren maakten dat vrijwilligers doorgingen of stopten. Als anderen het goede voorbeeld gaven, werd dat voorbeeld in 90% van de gevallen gevolgd. Hij had wel twintig variaties van het experiment, met in totaal wel 800 vrijwilligers. Hij schreef er ook een boek over: Obedience to authority (1974). Een belangrijke factor is de mate waarin de vrijwilliger zich verantwoordelijk voelt.
Een van de motiveringen voor Milgram was dat hij wilde begrijpen waarom zoveel Duitsers hadden meegewerkt aan de Holocaust, en meer in het bijzonder Eichmann. Eichmann beweerde wel dat hij slechts bevelen van anderen had opgevolgd, maar historici geloven daar niets van. Eichmann was een felle antisemiet, die het volledig eens was met de bevelen, en die zelfs verder had willen gaan.

Trefwoorden: Eichmann, Arendt, Solomon Asch, autoriteit, Milgram, Jerry Burger, Nestar Russell
Onderwerp: psychologie – geschiedenis

Familieman
Dirk Koppenaal
Skepter 26.2 (2013) p. 47

Wetenschappers hebben gezocht naar verbanden van testikelgrootte met allerlei zaken zoals seksuele activiteit, spermaproductie, gezinsleven en testosteronniveau.

Trefwoorden: testikel, zaad, testosteron, gezin
Onderwerp: wetenschap – algemeen

Skepsis-enquête
Jan Willem Nienhuys
Skepter 26.2 (2013) p. 48

Een enquête op 17 september 2013 onder 2196 Skepterlezers had een tamelijk hoge respons: bijna de helft reageerde. Het blijkt dat de Skepterlezers qua leeftijdverdeling min of meer die van Nederlandse 35-plussers volgen, en dat vijf van de zes tertiair onderwijs hebben gevolgd. Qua beroep doet 30% iets technisch of iets natuurwetenschappelijks en 13% zit in de gezondheidszorg. Opvallend weinig (3%), gezien de keuze van onderwerpen in Skepter, is psycholoog of pedagoog.

Trefwoorden: Skepsis, enquête, opleiding, leeftijd
Onderwerp: skeptici – organisatie