Recensie van: Les ravages des faux souvenirs ou la mémoire manipulée door Brigitte Axelrad.
Book-e-book, 2010, € 9,90 plus € 7,00 porto.
door A. Atsou-Pier (15/11/2010)
SINDS Skepter de rubriek over buitenlandse skeptische bladen afschafte, lijkt het wel of er buiten Nederland niets skeptisch meer gebeurt. Af en toe een overgenomen artikel uit de Angelsaksische wereld, dat is het wel zo ongeveer. Laten we voor de verandering eens de blik eens naar het zuiden richten, waarbij we België met het Nederlandstalige Skepp en het Franstalige Comité Para even overslaan, en dan komen we in Frankrijk, waar ten minste drie skeptische organisaties actief zijn:
– De Association Française pour l’Information Scientifique AFIS, opgericht in 1968. Doelstellingen van deze vereniging : het vestigen van de aandacht op de implicaties die wetenschappelijke en technische ontwikkelingen voor de maatschappij hebben, het verspreiden van wetenschappelijk nieuws in begrijpelijke taal, het aan de kaak stellen van handelaars in pseudo-wetenschap en kwakzalverij en het verdedigen van een wetenschappelijke instelling in de strijd tegen het obscurantisme.
– Het Laboratoire Zététique (1) van de Universiteit van Nice – Sophia Antipolis, gesticht in 1998 door Henri Broch, met als doelstelling: het promoten van de wetenschappelijke methodiek, de zetetica en de wetenschappelijke cultuur bij het grote publiek, en wel aan de hand van het analyseren van paranormale fenomenen. Het Laboratoire Zététique is de Franse afdeling van Kurtz’ Center for Inquiry, hetgeen ongetwijfeld een paar skeptische harten sneller zal doen kloppen.
– Het Observatoire Zététique, een vereniging opgericht in 2003 met als doelstelling het promoten en verspreiden van de methoden en technieken van de zetetica. De strategie van het Observatoire is wat minder hard dan die van het Laboratoire.
Alle drie organisaties houden zich in tegenstelling tot Skepsis ook bezig met het bestrijden van medische kwakzalverij. AFIS is de enige van de drie organisaties die een (kwartaal)tijdschrift heeft: Science … et pseudo-sciences (SPS). Afgezien van artikelen over actuele wetenschappelijke ontwikkelingen verschillen de behandelde onderwerpen niet zoveel van die van Skepter. Opvallend zijn de vele besprekingen van (populair)wetenschappelijke boeken, maar de redactie heeft dan ook een flink aantal wetenschappers achter zich staan. De meeste artikelen worden na enige tijd op de site geplaatst. Daarop staan ook interessante rubrieken over wat er aan pseudowetenschap en paranormale zaken in de Franse media wordt geproduceerd, over de inhoud van buitenlandse skeptische tijdschriften (inclusief Skepter), en ingezonden brieven met commentaar. Blad en site zijn zeer leesbaar.
De Franse skeptici, althans de zetetici, hebben een aparte uitgeverij voor skeptische boeken: Book-e-book. Het bestaan van deze uitgeverij (van papieren boeken, niet van elektronische) was mij ontgaan, totdat SPS onlangs aandacht besteedde aan het boekje Les ravages des faux souvenirs – ou la mémoire manipulée van Brigitte Axelrad, professor (noot 2) in de filosofie en in de sociale psychologie, en verbonden aan zowel AFIS als het Observatoire Zététique. Ik noem het een boekje, want het telt slechts 84 bladzijden. Ook de andere titels van de reeks ‘Une chandelle dans les ténèbres’ zijn van het type kort maar krachtig. Dit boekje gaat dus, zoals de titel al aangeeft, over hervonden valse herinneringen en over manipulatie van het geheugen door therapeuten. Het is bestemd voor patiënten en hun familie, professionals en juristen.
Aan de hand van vragen en antwoorden schetst de auteur in grote lijnen hoe de golf van valse herinnering rond 1985 in Amerika ontstond, een hoogtepunt beleefde in de jaren 1993-1995 en rond 2000 weer praktisch verdween. Theoretische achtergrond voor het ontstaan van de golf waren de ideeën van Freud dat a) het mogelijk was herinneringen te verdringen en dat b) het verdringen van herinneringen onvermijdelijk tot neuroses leidde. Daar kwamen nog bij zijn verleidingstheorie en zijn theorie van het oedipuscomplex. Freud zelf verkeerde kort voor de vorige eeuwwisseling een aantal jaren in de ban van zijn eigen verleidingstheorie, die inhield dat de klachten van zijn patiënten veroorzaakt werden door seksueel misbruik in hun jeugd, of doordat ze in ieder geval seksuele avances hadden ondergaan. Freud vond dat men desnoods de “bekentenissen” maar uit de patiënten moest trekken. Hij verliet de verleidingstheorie toen bleek dan zijn bijbehorende therapieën geen succes hadden en hem duidelijk werd dat patiënten nogal eens herinneringen aan misbruik fantaseerden. Hij stapte toen over op de welbekende theorie van het oedipuscomplex. Juist deze laatste theorie had een bizar gevolg, namelijk dat decennialang herinneringen aan reëel misbruik in de gehele maatschappij niet serieus werden genomen : dat moesten wel fantasieën zijn die werden veroorzaakt door het oedipuscomplex van de patiënten. In dat klimaat kregen echte slachtoffers geen gehoor bij de reguliere hulpverlening en vluchtten naar zelfbenoemde therapeuten. De in Amerika sterke feministische beweging bemoeide zich ermee, en ondermeer die gecombineerde inspanningen van zelfbenoemde therapeuten en feministen leidden ertoe dat er al gauw niet meer over echt misbruik werd gesproken, maar dat iedere kwaal werd geweten aan misbruik door de vader in de kinderjaren. Een deel van de reguliere therapeuten ging mee in deze richting. Waardoor omstreeks de jaren 1985 de oude verleidingstheorie van Freud in volle glorie weer opleefde.
Een ander idee van Freud speelde ook mee bij de opkomst van valse herinneringen, namelijk dat alleen onderdrukte, dus onbewuste, herinneringen het bewijs vormden van een traumatische gebeurtenis in het verleden.
De auteur besteedt ook aandacht aan de invloed van de therapeut op het vermeende slachtoffer : suggestie vooral, aangevuld met hypnose, etc. Aan de hand van een toneelstuk van Arnold Wesker (Souvenirs fantômes, 2004, oorspronkelijke titel Denial) wordt aanschouwelijk gemaakt hoe de therapeut de patiënt in een soort folie à deux manipuleert in de richting van het produceren van valse herinneringen. Ontkennen is uiteraard ook weer een bewijs dat iets echt gebeurd is.
Redenen voor de afname van het aantal meldingen na de topjaren 1993 – 1995 waren onder meer dat er wetenschappelijk onderzoek beschikbaar kwam en dat de professionals in eigen kring orde op zaken stelden. Het feit dat de beschuldigingen steeds ongeloofwaardiger werden zal ook hebben meegeholpen: verkrachtingen door aliens, satanisch misbruik en meervoudige persoonlijkheden. Deze laatste term bleek tot mijn verbazing uit 1888 te dateren, althans in het Frans.
De ravages uit de titel slaan op de sociologische gevolgen van valse herinneringen: in slechts 8 % van de gevallen werd de valse aanklacht tegen (meestal) de vader ingetrokken en werden de normale familieverhoudingen hersteld.
Het boekje eindigt met een interview met Elizabeth Loftus (foto) die van het bestrijden van valse herinneringen haar levenswerk heeft gemaakt.
De gebruikte bronnen staan in de voetnoten, en er is een korte boekenlijst voor verdere studie.
Overigens staan op de site van het Observatoire Zététique onder de tab Dossiers meerdere artikelen van de auteur over hetzelfde onderwerp.
In Frankrijk begon de golf eind jaren 1990, en zou nu dus zo langzamerhand moeten aflopen. De auteur noemt in dit verband de inspanningen van MIVILUDES, de officiële Franse instelling die zich met sektarische uitwassen bezig houdt. Het jaarverslag 2008 meldt nog een vloedgolf aan meldingen in 2007, maar er staat helaas niet bij wanneer die valse herinneringen werden gecreëerd.
Op de achterflap zegt mevrouw Axelrad dat het verschijnsel van in therapie hervonden herinneringen zich buiten de schijnwerpers steeds meer uitbreidt. Dat gaat dus over Frankrijk; ik ben benieuwd hoe momenteel de stand van zaken is in Nederland, zowel in therapeutische als in juridische kringen. Wat dat laatste betreft, Frankrijk had in 2004 zijn Affaire d’Outreau met achttien onschuldig veroordeelden (zie Stop de Persen 2 juli 2004 en 2 november 2005. Mevrouw Axelrad noemt deze beruchte rechterlijke dwaling niet, er waren in het begin ook geen therapeuten bij betrokken voor zover ik kan nagaan. Wel sociale assistenten en tijdens het proces een psychiater die klakkeloos geloofden wat de betrokken kinderen zich meenden te herinneren. Iets dergelijks lijkt mij ook het geval te zijn geweest in de Enschedese ontuchtzaak, waar ook gretig geloofd werd wat kinderen verklaarden. Die zaak staat voor zover ik weet nog steeds op de lijst van mogelijke rechterlijke dwalingen.
In dit verband rijst bij mij ook de vraag in hoeverre valse herinneringen, al dan niet in therapie opgewekt, een rol spelen in de recente golf van meldingen van kindermisbruik door priesters. Ik sluit niet uit dat tegenwoordig een mediahype al voldoende is voor het creëren van valse herinneringen. Overigens lijkt het verschijnsel pedofiele priesters bij de taalgrens Nederlands-Frans halt te houden. Ik kon op internet in Frankrijk en Wallonië slechts een aantal incidentele processen tegen priesters vinden.
Het boek van mevrouw Axelrad is het eerste boek over in therapie hervonden valse herinneringen in Frankrijk. Wij mogen ons dus gelukkig prijzen dat het standaardwerk van H.F.M. Crombag en H.L.G.J. Merckelbach, Hervonden herinneringen en andere misverstanden, al in 1996 verscheen. Het wetenschappelijk onderzoek naar valse herinneringen en naar de werking van het geheugen, onder andere door de Universiteit van Maastricht, heeft sindsdien niet stil gestaan, zie bij voorbeeld de op internet te lezen artikelen van Elke Geraerts.
Noten
1. Ik ken geen officiële Nederlandse vertaling van het woord zététique, dat afgeleid is van het Grieks. Van Dale geeft ‘analytische methode’, de Engelse Wiki heeft het over ‘scientific skepticism’. Het Observatoire Zététique geeft als kortste definitie : wetenschappelijke methode voor het onderzoek van zogenaamd paranormale fenomenen. Op internet circuleren de woorden ‘zetetica’ en ‘zeteticisme’ als vertaling van het zelfstandige naamwoord, en ‘zetetisch’ als bijvoeglijk naamwoord. Analoog heet een aanhanger van de zetetica dan een ‘zeteticus’.
2. Eigenlijk: emeritus hoogleraar (noot later toegevoegd)
Noot 18 april 2011
Inmiddels (april 2011) is het boekje van mevrouw Axelrad in een iets uitgebreidere versie in het Engels verschenen onder de titel The Ravages of False Memories – or manipulated memory .Dit gebeurde in samenwerking met de British False Memory Society. Op de jaarvergadering van deze actieve organisatie (de bekende Chris French maakt deel uit van het Comité van aanbeveling) werd meteen de eerste oplage uitverkocht. Het boekje zal ook verspreid worden in andere Engelstalige landen.
Merkwaardig dat een soortgelijke organisatie in Nederland kennelijk niet nodig is. Ik heb alleen een Nederlandse Werkgroep Fictieve Herinneringen kunnen vinden, opgeheven in 2004 bij gebrek aan nieuwe gevallen. Het klinkt haast te mooi om waar te zijn.
Oorspronkelijk was dit artikel gepubliceerd op het (oude) Skepsis-blog en bestond de mogelijkheid om daaronder in discussie te gaan, waar geregeld uitvoerig gebruik van werd gemaakt. De discussie onder dit bericht kan de geïnteresseerde teruglezen in deze pdf (18 pagina’s).