Volgens een nieuw wetenschappelijk artikel zou de oudste complexe piramide ter wereld in Indonesië liggen. Nadat de theorie al opdook op Netflix, is er nu een spervuur aan kritiek: het verhaal berust op speculatieve mythes en fantasieën van pseudoarcheologen.
door Pepijn van Erp – Skepter 37.1 (2024)
GRAHAM Hancock, een Britse journalist die de menselijke prehistorie onderzoekt, begint zijn verhaal met een bekentenis: hij wordt door anderen omschreven als pseudoarcheoloog, piramidioot of nog erger. Het is de binnenkomer voor de achtdelige Netflixserie Ancient Apocalypse, die hij zelf heeft gemaakt.
Al enkele decennia is Hancocks stokpaardje dat de mensheid een beschaving is vergeten, een die aan het einde van de recente IJstijd ten onder ging in een reusachtige zondvloed. Hancock ziet hiervoor aanwijzingen in tal van historische vindplaatsen, die volgens hem in veel gevallen ook veel ouder zijn dan waarvan de gevestigde archeologen uitgaan.
Gunung Padang, op het Indonesische eiland Java, is zo’n locatie. ‘Een van de meest opmerkelijke en controversiele archeologische ontdekkingen van onze tijd’, aldus Hancock.
In ‘Once there was a flood’, de eerste aflevering van de serie, neemt hij de kijker mee naar deze heuvel om het bewijs te tonen dat mainstream archeologen ernstig in verwarring zou hebben gebracht.
Toen Indonesië nog werd bezet door Nederland, was de heuvel ook al opgevallen. In Oudheden van Java: lijst der voornaamste overblijfselen uit den Hindoetijd op Java (Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, deel XLVI) uit 1891 lezen we:
Op den bergtop Goenoeng Padang, nabij Goenoeng mĕlati, eene opeenvolging van 4 terrassen, door trappen van ruwe steenen verbonden, met ruwe platte steenen bevloerd en met talrijke scherpe en zuilvormige rechtopstaande andesietsteenen versierd. Op ieder terras een heuveltje, waarschijnlijk een graf, met steenen omzet en bedekt, en van boven met 2 spitse steenen voorzien. In 1890 door de heer De Corte bezocht.
De archeologisch interessante plek raakte echter snel in de vergetelheid. Pas vanaf 1979, toen de ruïnes door de lokale bevolking herontdekt werden, kwamen verschillende archeologen er onderzoek verrichten.
Egyptische complexiteit
Wandelend over de plateaus vertelt Hancock dat er wel vijftigduizend basaltblokken liggen die volgens hem duidelijk uitgehouwen zijn en van honderden kilometers verderop moeten zijn aangevoerd.
Archeologen denken daar anders over. Zij gaan ervan uit dat ze in ruime mate lokaal voorhanden waren in dit vulkanisch actieve gebied.
Ook de grote hoeveelheid blokken die hier netjes horizontaal lijken te zijn opgestapeld tot muren, zijn niet zo bijzonder als Hancock doet voorkomen. Dat kan goed via natuurlijke processen tot stand zijn gekomen. Dat mensen hier ook constructies gebouwd hebben met de blokken is echter buiten twijfel; volgens wetenschappers na het begin van onze jaartelling, maar wanneer precies is erg onzeker.
Dan komt Danny Hilman Natawidjaja in beeld, een geoloog werkzaam aan het Indonesische Research Center for Natural Disasters en het National Research and Innovation Agency in Bandung. Volgens hem is de hele heuvel niet natuurlijk, maar bestond deze oorspronkelijk uit terrassen die gemetseld waren met de basaltblokken. In plaats van de vier terrassen uit de Verhandelingen krijgen we een reconstructie voorgeschoteld met wel vijftien terrassen, wat Hancock de gelegenheid biedt de constructie als een trappiramide te duiden. Een heuse piramide van bijna Egyptische complexiteit in Indonesië! Wie had dat gedacht?
We zien Natawidjaja de heuvel ter plekke onderzoeken met grondradar en diverse seismische meetinstrumenten. Die metingen ondersteunen zijn hypothese. Alternatieve verklaringen komen echter niet aan bod. Om het helemaal nog spannender te maken, vindt hij ook nog diep in de heuvel drie grote met elkaar verbonden ruimtes, al zijn die alleen te zien op kleurige 2D-grafieken waarop de elektrische weerstand van de ondergrond is weergegeven op verschillende doorsnedes van de heuvel. In die ‘ruimtes’ is de weerstand een stuk lager dan in de omringende grond. ‘Kon je de archeologen maar overhalen om hier te gaan graven’, verzucht Hancock.
Dat het ooit bewust aangelegde open ruimtes waren, is speculatie. De aan Cambridge gepromoveerde archeoloog Rebecca Bradley heeft een simpelere verklaring, schrijft ze op haar blog: zeer waarschijnlijk gaat het namelijk om lavatunnels of magmakamers van de ingestorte vulkaan. Juist Gunung Panang is een restant van zo’n vulkaan.
Uitgebreid graafwerk om de kwestie te beslechten heeft Natawidjaja niet gedaan. Hij boorde wel op een aantal plekken tot wel 30 meter diep en liet de boorkernen dateren met C14-methode. De diepste laag die volgens hem nog door mensenhanden is aangelegd, zou maar liefst 24 duizend jaar oud zijn.
Soendaland
Dat roept natuurlijk vragen op, want het bouwwerk zou daarmee heel wat ouder zijn dan het oudst bekende megalithische overblijfsel, Göbekli Tepe in Turkije. Dat moet zo’n 11 duizend jaar geleden zijn gebouwd.
Maar Hancock heeft een theorie, onthult hij in de documentaire. Wat wij nu kennen als de Javazee was in de IJstijd een grote landmassa die Zuidoost-Azië met de Indonesische archipel verbond, Soendaland genoemd. Jager-verzamelaars bevolkten het gebied, dat is wel bekend, maar waarom zou er niet ook een veel verder ontwikkelde beschaving daarnaast hebben kunnen bestaan? Ongeveer zoals wij met onze technologie nu ook leven naast volken als de San in Namibië en de Lacandón in Mexico. Voor wie het werk van Hancock een beetje kent, is dit allemaal weinig verrassend. Weer een spannend verhaal met een onderzoeker die buiten zijn eigen vakgebied vergaande conclusies trekt.
het bouwwerk zou
daarmee heel wat
ouder zijn dan
het oudst bekende
megalithische
overblijfsel,
Maar nu krijgt het een interessant vervolg. Ancient Apocalypse kwam uit in november 2022 en bijna een jaar later verschijnt in Archaeological Prospection een wetenschappelijk artikel van Natawidjaja over deze speculatieve theorie, peer reviewed en wel. Daarin zou hij aantonen hoe deze oude beschaving over ‘bijzondere metselcapaciteiten’ heeft beschikt, een stuk geavanceerder dan die van tijdgenoten. Zou het dan toch niet helemaal onzin zijn?
De claim van een veel oudere piramide dan die in Egypte haalt nu dus ook de media buiten Indonesië. In 2018 blijkt Natawidjaja zijn theorie overigens al eens als posterpresentatie op een Amerikaans congres voor geofysici uit de doeken gedaan te hebben, maar dat was de archeologische gemeenschap toen blijkbaar niet zo opgevallen.
Vraagtekens
Archeologen plaatsten direct tal van vraagtekens bij het onderzoek van Natawidjaja, in ieder geval bij zijn conclusies. Het belangrijkste argument tegen Natawidjaja’s conclusie is dat hij geen enkele onderbouwing geeft waarom zijn oeroude bodemmonsters zouden samenhangen met menselijke activiteit.
Flint Dibble, archeoloog aan Cardiff University, legde het aan The Guardian als volgt uit: ‘Als je bij het Britse parlementsgebouw met een boor zeven meter de grond in gaat en een bodemmonster ophaalt, zou je het kunnen dateren op 40 duizend jaar oud. Maar dat betekent niet dat het Palace of Westminster 40 duizend jaar geleden gebouwd is door een oude beschaving. Het betekent alleen dat er koolstof aanwezig is van 40 duizend jaar oud.’
Er is in feite niets concreets dat wijst op menselijk activiteit van meer dan tweeduizend jaar oud op deze plek. Ook opgegraven ronde rotsblokken die in het artikel het predicaat ‘bijzonder’ dragen, lijken eenvoudig te verklaren door normale verwering en vulkanische activiteit.
De kritiek noopte de redactie van Archaeological Prospection om een intern onderzoek te starten om uit te zoeken of dit artikel zo wel gepubliceerd had moeten worden. Bij het artikel, dat onder open access gepubliceerd is, valt een ‘expression of concern’ echter nog niet te bespeuren. [PvE: Inmiddels is het artikel ingetrokken!]
Nationalistisch wensdenken
In het artikel valt bij doorbladeren ook iets anders op. Natawidjaja noemt niet alleen Hancock, in zijn dankwoord, voor zijn inspiratie en aandeel in de Netflixdocumentaire, maar ook de oud-president van Indonesië, Susilo Bambang Yudhoyono, die van 2004 tot 2014 in functie was.
Jawel: de hypothese van Natawidjaja blijkt in Indonesië al heel wat jaren mee te gaan en was populair bij de toenmalige president. Dat heeft er vast toe bijgedragen dat Gunung Padang in 2014 de status van ‘national cultural site’ kreeg. De metingen van Natawidjaja zijn al tussen 2011 en 2014 verricht, dus wat we hem zien doen in Ancient Apocalypse is alleen maar voor de show geweest. Overigens zag president Joko Widodo, opvolger van Yudhoyono, duidelijk minder in het onderzoek. Hij stopte de financiering ervan bij zijn aantreden.
Het nationalistische wensdenken rond Gunung Padang gaat dieper. Niet alleen schoffelt archeoloog Rebecca Bradley de theorie compleet onderuit op haar site The Lateral Truth, maar ze achterhaalt ook nog eens waar het idee van de prehistorische piramide in Indonesië eigenlijk vandaan komt. Dat begon rond 2009. Toen verscheen een Indonesische vertaling van Atlantis: The Lost Continent Finally Found, geschreven door kernfysicus en amateurarcheoloog Arysio Nunes dos Santos. Het boek plaatst het mythische Atlantis op – uiteraard – Soendaland.
Het Atlantis-idee viel in vruchtbare aarde bij Turangga Seta, een organisatie die het legendarische verleden van Indonesië wil onderzoeken en doen herleven. Legendarisch moeten we hier letterlijk nemen, want Turangga Seta houdt mythen voor echte geschiedenis. Ook meent de groep op onder andere zijn YouTube-kanaal dat nazaten van een duizenden jaren oude beschaving met zeer geavanceerde technologie, de Nuswantarans, nog steeds gecamoufleerd tussen ons voortleven.
Met paranormale methoden als het channelen van die oude Nuswantarans wist Turangga Seta drie restanten van die beschaving te lokaliseren: piramides die schuilgaan onder wat tot dusver als natuurlijke heuvels werden beschouwd. En in die piramides moet zich ook een enorme goudschat bevinden. Uiteraard een nader onderzoek waard.
Ergens in 2011 moet het team geofysici van Natawidjaja in het veld de leden van Turangga Seta hebben ontmoet en besmet zijn geraakt met hun ideeën. Natawidjaja was hoogstwaarschijnlijk al wel bekend met de Atlantis-Soendalandtheorie, want die was omarmd door de voorzitter van het Indonesische Instituut voor Wetenschappen waar hij toen werkte.
Gekaapt
De kruisbestuiving leidde ertoe dat de geofysici konden ‘bevestigen’ dat de drie heuvels eigenlijk oeroude monumenten waren. Natawidjaja publiceerde in 2013 een boek getiteld Plato never lied: Atlantis is in Indonesia, waarin hij een verband tussen Atlantis en Gunung Padang suggereert. Turangga Seta was overigens niet helemaal tevreden en bracht een persbericht uit om te klagen dat hun onderzoek door de overheid was gekaapt.
Uiteindelijk is van de drie bijzondere heuvels alleen Gunung Padang onderdeel van het verhaal gebleven. Bradley vermoedt dat Natawidjaja niet goed kon volhouden dat de andere twee ook artificieel zouden zijn. Dat de aanleiding om onder Gunung Padang een oeroude piramide te vermoeden een paranormale oorsprong heeft, heeft Natawidjaja uiteraard zorgvuldig buiten zijn wetenschappelijke artikel gehouden.
Naschrift 20 maart 2024
Het artikel van Natawidjaja is op 18 maart 2024 ingetrokken door het tijdschrift dat daar de volgende reden voor geeft:
Deze fout, die niet werd geïdentificeerd tijdens de peer review, is dat de koolstofdatering werd toegepast op bodemmonsters die niet werden geassocieerd met artefacten of kenmerken die betrouwbaar konden worden geïnterpreteerd als antropogeen of “door de mens gemaakt”. Daarom is de interpretatie dat de site een oude piramide is die 9000 of meer jaar geleden werd gebouwd onjuist en moet het artikel worden ingetrokken.
Zie ook Retraction Watch.
