Zijn er opeens meer complotdenkers dan een paar jaar terug, of krijgen ze nu alleen maar meer aandacht? En komt dat dan door internet of door Facebook?
door Pepijn van Erp – Skepter 35.3 (2022)
DAT al jaren een bescheiden percentage landgenoten geloof hecht aan complottheorieën is duidelijk, maar moesten we bijvoorbeeld schrikken van een opiniepeiling in voorjaar 2020 waarin opeens 15 procent van de ondervraagden aangaf het geloofwaardig te vinden dat het coronavirus een ontsnapt biologisch wapen zou zijn? Of was zoiets slechts een opmerkelijke uitschieter, meegelift op een hype? Veel cijfers om op terug te vallen zijn er niet.
In de Verenigde Staten wordt al veel langer gepeild hoe het geloof in complottheorieën verbreid is en kunnen onderzoekers dus ook trends onderzoeken. Onlangs publiceerde de Amerikaanse politicoloog Joseph Uscinski, een expert op het gebied van complottheorieën, analyses die, enigszins verrassend, geen aanwijzingen laten zien voor een alarmerende toename in het geloof in complottheorieën.
Uscinski en collega’s gingen de materie op vier manieren te lijf.
In de eerste studie bekeken ze of er trends waren te ontwaren in het geloof in specifieke complottheorieën (denk aan de moord op Kennedy, de macht van de Rothschilds en de aanval op Pearl Harbor) in nationale peilingen van 1966 tot 2020, aangevuld met recentere peilingen naar complottheorieën rond covid en QAnon.
Populair
Een goede vergelijking van al deze theorieën is nog niet zo eenvoudig — de ene bestaat bijvoorbeeld pas een half jaar, de andere een halve eeuw. Van de lijst met 46 complotten nam in 7 gevallen het geloof erin significant toe in de tijd, bleef het voor 22 gevallen hetzelfde en 17 lieten een significante afname zien. Bovendien lijken de samenzweringstheorieën waarover de laatste tijd de meeste zorgen zijn — covid, QAnon, vaccinaties — niet in populariteit toe te nemen.
In een tweede studie gebruikten ze peilingen in een zestal Europese landen uit 2016 en 2018. Ook hier vonden ze nauwelijks serieuze trends — het geloof in bepaalde complottheorieën nam eerder iets af dan toe.
Gemengd beeld
Tot dusver waren de analyses gericht op specifieke complottheorieën, in de derde studie keken de onderzoekers naar een meer algemeen geloof in het bestaan van complotten.
Een viertal peilingen van 2012 tot 2021 stelde de vraag van welke negen groeperingen het aannemelijk was dat ze ‘in het geheim tegen de rest van ons opereren’ — grote bedrijven en de rijken, Republikeinen of andere conservatieve groepen, Democraten of andere progressieve groepen, internationale organisaties als de Verenigde Naties of het Internationale Monetaire Fonds, vrijmetselaars en nog zo wat. Ook hier een gemengd beeld: een toename bij zes groepen, maar de afnames bij de andere drie zijn prominenter.
De belangrijkste vraag — of mensen in de loop van de tijd in het algemeen meer geneigd zijn geraakt in complotten te denken — werd ten slotte onderzocht aan de hand van acht peilingen uitgevoerd tussen 2012 en 2021 waarin steeds gevraagd werd vier stellingen te beoordelen op een vijfpuntsschaal:
• Ook al leven we in een democratie, een paar mensen zullen toch altijd de touwtjes in handen hebben; • De mensen die het land echt ‘besturen’ zijn niet bekend bij de kiezers;
• Grote gebeurtenissen zoals oorlogen, de recente recessie en de resultaten van verkiezingen worden aangestuurd door kleine groepen mensen die in het geheim tegen de rest van ons werken;
• Veel van ons leven wordt beheerst door complotten die op geheime plaatsen worden uitgebroed. Ook deze analyse levert geen enkele indicatie voor een opwaartse trend in het complotdenken — al vinden de auteurs het gemiddelde niveau van het samenzweringsdenken, steevast iets boven de 3, akelig hoog. De onderzoekers dringen erop aan voorzichtig te zijn met het trekken van verregaande conclusies over complotten en complotdenkers — het onderzoek staat nog in de kinderschoenen — maar deze durven ze toch wel aan:
Onze bevindingen bieden dus zowel goed als slecht nieuws: goed, in de zin dat het geloof in complottheorieën niet over de hele linie toeneemt; slecht, in de zin dat complottheorieën wellicht hardnekkiger en algemener zijn dan wenselijk is.
Literatuur
J. Uscinski, A. Enders, …, M. Murthi: Have beliefs in conspiracy theories increased over time? PLOS One 2022;17: e0270429.
Uit: Skepter 35.3 (2022)
Recent interview met Uscinski in aanloop naar CSICon 2022 waarin dit onderzoek ook aan de orde komt:
