‘Luister toch naar sceptici’

Het Sociaal en Cultureel Planbureau bracht eind juni het rapport Sceptische visies in het coronadebat uit, waarin het overheid en media een stevige tik op de vingers geeft: die hebben te weinig geluisterd naar coronasceptische geluiden in de maatschappij, en zo het vertrouwen in het beleid geschaad. Skepsis is zeker op zijn plaats.

door Pepijn van Erp – Skepter 36.3

DE ONDERZOEKERS van het Sociaal en Cultureel Planbureau, Joep Schaper, Emillie de Keulenaar en Marc Tuters, mochten uitpakken. Ze zetten een enquête uit onder maar liefst 6500 respondenten, deden een breed onderzoek op sociale media, analyseerden krantenberichten en hielden gesprekken met coronasceptici. Het resulteerde in een rapport van netto 27 pagina’s.

Coronascepsis, zegt het drietal, is ‘twijfel aan of afwijzing van de officiële informatie van de overheid over corona en de twijfel aan de goede intenties van de overheid met betrekking tot corona en coronamaatregelen.’ Dus of je nu kritiek op de sluiting van scholen had of omdat je meende dat Bill Gates microchips in de vaccins had gestopt — elke bedenking maakt je tot coronascepticus.

Het gaat daarnaast om een sociologische duiding, en daarbij horen volgens de onderzoekers ‘geen uitspraken over het waarheidsgehalte van narratieven. Factchecking vanuit de positie van autoriteit als onderzoekers bij een overheidsinstantie zorgt voor een duiding die daarvan afleidt, en is in onze ogen niet gepast in de context van dit onderzoek.’

Een iets duidelijker onderscheid tussen serieuze kritiek en klinkklare onzin had een interessanter rapport opgeleverd, vermoed ik.

Coronascepsis in Nederland

De online vragenlijst werd ingevuld door 2821 mensen. Hij leverde niet echt verrassende resultaten op voor wie tijdens de coronacrisis ook maar een beetje heeft opgelet. Het SCP vat de gevonden coronascepsis als volgt samen:

De groep die aangeeft dat ons coronabeleid gemaakt wordt door internationale organisaties of mensen, zoals het WEF, de WHO of Bill Gates, schatten we rond de 3 procent. Een groter deel, 10 tot 15 procent, twijfelt aan de effectiviteit van coronavaccinaties en de intenties achter de maatregelen, en bijna een kwart van de mensen vertrouwt de fabrikanten van de vaccins niet in hun informatieverstrekking.’

De coronascepsis hangt volgens een nadere analyse van het bureau vooral samen met institutioneel wantrouwen jegens en ontevredenheid over de democratie, maar amper met de wijze waarop iemand persoonlijk getroffen werd door de crisis.

Of de sceptische groepen zich ook niet gehoord voelen, valt hier echter niet uit af te leiden. Met de stelling: ‘Was er in nieuwsmedia te veel ruimte voor twijfels en alternatieve ideeën over corona?’ was bijvoorbeeld 43 procent het (zeer) eens en 29 procent (zeer) oneens — daar kun je verder niet veel mee. Verdeeldheid was er stellig, maar ook discussie.

De media

Uit de Volkskrant, NRC, De Telegraaf en het Algemeen Dagblad (de televisie speelde kennelijk geen rol in de discussie) selecteerden de onderzoekers artikelen die tussen januari 2020 en december 2022 verschenen over ‘vaccinscepsis,’ ‘de controlestaat’ en ‘internationale controle’.
Een eerste selectie op basis van het trefwoord ‘corona’ leverde 32.058 artikelen op. Die werden handzaam ingedikt tot 1115 met meer specifieke trefwoorden, en daarna nog verder door alleen de stukken mee te nemen die over de situatie in Nederland gaan. Zo bleven er 243 krantenartikelen over — minder dan 1 procent — voor verdere analyse, wat toch wel een erg magere opbrengst lijkt. Was het echt zo slecht gesteld met het kritische geluid?

Bijlage B van dit deelrapport (het was nog een hele zoektocht om alle deelrapporten en bijlages en dataverantwoordingen bij elkaar te vegen) laat zien hoe de onderzoekers hun reductie hebben bewerkstelligd. Om de artikelen over vaccinscepsis eruit te vissen, gebruikten ze deze zoekterm:

(vaccinatiedwang OR vaccinatieplicht OR vaccinatieschade OR antivax OR antivaccinatie OR antivaxxinatie OR antivaxinatie OR fopvaccin OR vaccinschade OR ‘vaccinatie schade’ OR ‘vax verzet’ OR vaxverzet OR vaccinatieverzet OR vaccinatiekeuze OR fuckzens OR ‘medische apartheid’) AND (corona! OR covid!)

(De uitroeptekens betekenen dat er in ieder geval woorden die beginnen met ‘corona’ of ‘covid’ in het stuk moeten staan.) Redacteur Maarten Keulemans van de Volkskrant heeft al eens laten zien dat met deze zoektermen heel wat artikelen zijn gemist die wel degelijk over kritische geluiden rond vaccinatie gingen.
Het trefwoord ‘fuckzens’ is gewoon maf. Het zal een samentrekking zijn van ‘fuck vaccins,’ maar toen het rapport uitkwam, leverde mijn zoektocht op Google maar één resultaat op: een reactie op een antisemitische complotwebsite.

Niet alleen bij ‘vaccinscepsis’ is de zoekstrategie discutabel te noemen. Bij ‘internationale controle’ valt bijvoorbeeld op dat er wel termen gebruikt zijn die verwijzen naar Forum voor Democratie, maar niet naar de Groep-Van Haga. Terwijl daar minstens zulke rare dingen geroepen zijn als bij Baudet en consorten.

Seizoensgriepje?

De analyse van de artikelen was… apart. De teksten werden opgeknipt in segmenten en los van elkaar gecodeerd ‘aan de hand van waarover ze gaan, wie er uitspraken over doen en wat de boodschap is van de claim’. Dat dit tot rare resultaten kan leiden blijkt uit een voorbeeld dat de onderzoekers hebben uitgewerkt in de bijlage.
Het betreft een artikel uit NRC van 7 september 2020, ‘Is corona niet gewoon een seizoensgriepje?’ van redacteuren Andreas van Kouwenhoven en Wilmer Heck, die meteen beginnen over ‘complotdenkers’ en over Youtube-kanaal RT Dutch dat coronacomplotten zou verspreiden.

Ook RT Dutch laat bij voorkeur mensen aan het woord die de ‘officiële lezing’ over corona in twijfel trekken. Soms gaat het nog een stapje verder, bijvoorbeeld als ‘leiderschapstrainer’ Wouter Raatgever tijdens een interview de revolutie uitroept. Het leger moet premier Rutte en Jaap van Dissel ‘van hun bed lichten,’ roept hij fel, want ‘deze mensen werken mee aan een criminele organisatie en dat is de WHO. Die worden geregeerd door de deep state’. De interviewer knikt gedurende het hele gesprek. Over WHO-directeur Tedros zegt hij: ‘Deze man had allang geëxecuteerd moeten worden in zijn land.’

De onderzoekers coderen dit fragment als ‘achtergrondartikel, internationale controle, positief, externe bron’. Ik aarzel: wordt hier in goedkeurende termen gesproken over het coronasceptische onderwerp? De codering ‘neutraal’ is nog verdedigbaar, als je naar de letterlijke tekst kijkt. De NRC-lezer die het hele artikel leest, zal het ongetwijfeld zien als bewijs dat RT Dutch knotsgekke onzin brengt, dat hoeven de journalisten niet in elke zin duidelijk te maken.

Die geanalyseerde 243 artikelen leveren overigens maar 309 gecodeerde segmenten op, dus gemiddeld iets meer dan één per artikel. De rest van al die artikelen was kennelijk irrelevante vulling?
Het SCP gooit ook nog eens opiniestukken, columns en redactionele stukken op één hoop. De conclusie van dit deelonderzoek ‘dat coronascepsis vaak in het licht van een conflict tussen aanhangers en tegenstanders stond en dat maar weinig echt werd ingegaan op de zorgen van coronasceptische mensen’ is bepaald niet sterk onderbouwd.

In gesprek met coronasceptici

Weer een ander deelrapport, Op zoek naar alternatieven geheten, stelt de ervaringen centraal van mensen ‘die met een sceptische blik naar corona kijken’. Het onderzoeksuniversum behelst hier 24 mensen die werden uitverkoren via snowball sampling — respondenten dragen nieuwe, volgens hen interessante gegadigden aan. De kritische geluiden die hieruit naar voren komen zijn deels heel redelijk en herkenbaar. De geïnterviewde ‘Maaike’ heeft het bijvoorbeeld eerst over het beleid rond mondkapjes, capaciteit van de zorg en natuurlijk de coronapas — niet bepaald onderwerpen die onder het vloerkleed zijn geschoven.

Wat moet je doen met
‘bewijzen’ die nonsens
blijken als je ze factcheckt?
Als je ‘uitspraken over
het waarheidsgehalte van
narratieven’ wél
belangwekkend vindt?

Even verderop heeft Maaike het echter ook over The Great Reset, allerlei complotverhalen die ze oppikt van sociale media en toont ze een algeheel wantrouwen tegen elke overheidsbemoeienis en erkent ze uiteindelijk haar neiging verhalen te geloven ‘dat er kinderen ondergronds in tunnels seksueel worden misbruikt en worden vermoord.’ Is dat nog rationele scepsis?

Andere vormen van kritiek

Hoewel het SCP ‘coronascepsis’ heel breed heeft gedefinieerd, levert deze etnografische schets toch voornamelijk een selectie van wappiegeluid op. Het valt bovendien op dat er niets in het rapport is terug te vinden van kritiek die juist gericht was tegen te slappe maatregelen, die pleitte voor meer testen, langere lockdowns, en voor vaccinatieplicht. Terwijl dat geluid er toch ook was. Het SCP pleit er bij monde van de onderzoekers voor om

… niet met een afwijzende, maar juist met een nieuwsgierige blik naar sceptische visies te kijken. Waar maken sceptische burgers zich zorgen om, en welke ontwikkelingen en bewijzen zien zij? En hoe kunnen we er als samenleving, en in het bijzonder als overheid, voor zorgen dat mensen kennis kunnen nemen van een pluriform informatielandschap in crisistijd, zonder dat mensen met afwijkende visies een stapeling van verschillende vormen van uitsluiting ervaren?

’t Klinkt nobel, maar het SCP maakt nog steeds niet duidelijk of het in de coviddiscussie echt aan die nieuwsgierige blik ontbroken heeft, en of beter luisteren tot meer tevredenheid had geleid. Wat moet je doen met ‘bewijzen’ die nonsens blijken als je ze factcheckt? Als je ‘uitspraken over het waarheidsgehalte van narratieven’ wél belangwekkend vindt? En ten slotte — was het gevoel van uitsluiting vaak niet eerder een gevolg van de weigering zich neer te leggen bij het gekozen beleid.

Scp.nl: Sceptische visies in het coronadebat

Uit: Skepter 36.3