De wereld door een blauwfilter
Brillen met een blauwfilter, zo beweren veel opticiens, beschermen de ogen tegen het schadelijke licht van beeldschermen. Een skepticus ging, na aanschaf, toch maar eens op onderzoek uit.
Door Willem-Jan van Zeist – Skepter 33.3 (2020)
EEN tijdje geleden werd mij door mijn opticien een bril met een ‘blauwlichtfilter’ aangepraat. Die zou mij, als kantoorman uren achter mijn beeldscherm geplakt, een hoop rust en vrede geven. Ik meende wel eens te hebben gelezen dat blauw licht van beeldschermen een hoop ellende veroorzaakt en heb dan ook altijd braaf het blue light filter op mijn telefoon aan staan. Zonder al te veel morren ging ik dus akkoord met deze, gelukkig kosteloze, toevoeging aan mijn mooie nieuwe bril.
Toen die bril eenmaal op mijn neus stond, viel het effect wat tegen. Ten opzichte van normale glazen is er behoorlijk weinig verschil — als je goed oplet wordt alles iets meer oranje — en de glazen hebben een soort violette weerspiegeling (zo kunt u de brillen in het wild spotten!). Toen ook de beloofde verbeterde nachtrust uitbleef, begon de twijfel over het nut van mijn aanschaf toe te slaan.
Het blauwe kwaad
De claims van verkopers van deze populaire filters zijn vooral gericht op het idee dat het je nachtrust zou verbeteren, door het tegengaan van onnatuurlijk grote hoeveelheden blauw licht die je melatonineproductie verstoren. Ook zou je zicht er ‘rustiger’ van worden en dus helpen tegen vermoeide of rode ogen door langdurig gestaar naar beeldschermen. Maar ook wordt blauw (of ‘hoog energetisch zichtbaar’) licht in verband gebracht met schadelijke effecten op het netvlies, met hoofd-, rug- en nekpijn, en zelfs met een verhoogd risico op kanker.
Bewijs dat het blauwe licht van beeldschermen schadelijk is, bestaat echter niet, zo beaamde ook Bas de Nes, directeur van de branchevereniging van optiekwinkels in Nederland NUVO in een uitzending van Kassa over dit onderwerp eind vorig jaar. Ook de Amerikaanse en Britse evenknieën van het NUVO benadrukken dat er geen bewijs is dat er oogschade kan ontstaan door normaal beeldschermlicht. Die claims worden echter wel vaak gemaakt, en in Engeland is Boots Opticians hiervoor op de vingers getikt.
Nachtrust
Over directe schade van blauw licht van beeldschermen hoeft niemand zich dus zorgen te maken, maar dat een blauwlichtdieet zou helpen voor de nachtrust blijkt een subtieler onderwerp. Het zou een belangrijke invloed hebben op je bioritme, gezien de gevoeligheid van het zogeheten melanopsine voor licht in het blauwe deel van het spectrum. Dit pigment, dat zich bevindt in lichtgevoelige cellen in het netvlies, geeft een signaal om de productie van melatonine in de pijnappelklier te verlagen zodat je alerter blijft. We weten sinds ongeveer twintig jaar van het bestaan van melanopsine, en er is nog veel onzeker over de precieze werking ervan, maar gezien de opmars van beeldschermen en andere kunstmatige lichtbronnen was een verband snel gelegd. Moderne beeldschermen zenden door hun led-verlichting verhoudingsgewijs meer blauw licht dan natuurlijk zonlicht of traditionelere lichtbronnen, en gekoppeld met het beeldschermgebruik tot laat in de avond moet dit natuurlijk wel problemen opleveren.
RIVM-onderzoek
Dit verband tussen schermgebruik, blauw licht en slaap was ook het onderwerp van een veelbesproken onderzoek van het RIVM, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne. In dit onderzoek werd ook een bril met blauwfilter meegenomen, maar dan een met oranje glazen die ál het blauw wegfilteren.
Uit het onderzoek werd duidelijk dat het totaal wegfilteren van blauw licht invloed heeft op melatonineniveaus, maar dat het gebruik van beeldschermen geen noemenswaardig verschil oplevert. Een voorafgaand onderzoek van het RIVM concludeerde dat, hoewel schermgebruik vlak voor het slapen bij jongeren gecorreleerd is met een slechter slaappatroon, er geen bewijs is dat dit te maken heeft met het blauwe licht. ‘De kortere slaapduur komt voornamelijk doordat deze kinderen en adolescenten later gaan slapen,’ aldus het rapport. Ook het recentere rapport heeft het verband, zoals journalist Maarten Keulemans in de Volkskrant terecht opmerkte, niet kunnen bevestigen.
Review
Helaas is goed onderzoek naar blauwfilters dun gezaaid. Een review uit 2017 vond slechts drie studies die de toets der kritiek konden doorstaan, met als conclusie dat er geen overtuigend bewijs is dat zo’n filter zorgt voor verbetering van slaap of andere negatieve symptomen. Recenter onderzoek bij muizen liet juist zien dat, rekening houdend met de algehele lichtsterkte, blauw licht in de avond een positief effect kan hebben. Een Cochrane-review over het onderwerp is in de maak, maar helaas moeten we nog even wachten op de resultaten.
De vraag die nog open ligt is in hoeverre het (al dan niet blauwe) licht van schermen invloed heeft bovenop dat van alle andere lichtbronnen (zo geeft daglicht in absolute termen vele malen meer blauw licht dan beeldschermen), en of de hogere alertheid bij het gebruik van apparaten niet veel belangrijker is. Hoewel het laatste woord nog niet gezegd is, lijkt het bewijs tot dusver niet overtuigend genoeg om je zorgen te maken.
Effectiviteit
De bril met blauwfilter die mijn nachtrust zou verbeteren doet dat, aldus de verkopers, door het ‘neutraliseren’ van het blauwe licht, een claim die vooral interessant is omdat ik nog steeds blauwe dingen zie. Een bril die echt substantieel blauw licht tegenhoudt zou namelijk een sterk oranje tint moeten hebben, zoals de professionele bril in het RIVM-onderzoek die al het licht onder de 550 nanometer tegenhoudt en dus alleen geel, oranje en rood doorlaat. De leverancier van mijn glazen die ik aan de telefoon had, erkende dat het wetenschappelijk bewijs voor de werking en effectiviteit verre van dichtgetimmerd zit — zijn zeer lichte filter ‘is een balans tussen design en effectiviteit’.
Het blijkt lastig te achterhalen hoeveel blauw de lichtgetinte consumentenbrillen zouden tegenhouden — dit is volgens de producent van mijn glazen ‘fabrieksgeheim’.
Volgens producent Blueberryglasses is er ‘positief’ en ‘negatief’ blauw licht — blauwgroen (tussen 450 en 500 nanometer) regelt de slaap en stimuleert het geheugen, maar blauwviolet (tussen 380 en 450 nanometer) ‘draagt bij aan de ontwikkeling van bepaalde stoornissen en ziektes…’ Dankzij de blauwe bril ‘wordt 40% van het schadelijke blauwe licht uitgezonden door onze beeldschermen, selectief geblokkeerd terwijl het positieve blauwe licht dat ons lichaam nodig heeft, wordt doorgelaten’. Een andere verkoper levert een grafiekje waaruit blijkt dat er pas onder de 430 nanometer fors (meer dan 40 procent) gefilterd wordt.
Spectrometer
De website Zobegaafd.nl nam een blauwfilterbril onder de loep met behulp van een spectrometer, waaruit bleek dat pas onder de 420 nanometer een behoorlijk deel van het licht wordt weg gefilterd. Al deze golflengtes liggen onder de 450 nanometer — de brillen blokkeren dus eigenlijk vooral violet licht.
De gevoeligheidspiek van melanopsine ligt echter op rond de 480 nanometer, bij 445 nanometer (dicht tegen violet in het zichtbare deel van het spectrum) is de gevoeligheid al gehalveerd. Het RIVM bekeek een aantal apparaten en vermenigvuldigde het spectrum met de melanopsine-excitatiecurve, om zo de impact van het hele spectrum te kunnen vergelijken. Er blijkt een duidelijke piek bij 450 nanometer (de grens tussen violet en blauw) maar ook bij 525 (groen). Onder de 450 nanometer zwakt de invloed van beeldschermen op melanopsine al snel af. De blauwfilterbrillen blokkeren pas licht onder de 450 nanometer en, volgens de curve die het RIVM hanteert, is melanopsine daar niet meer erg gevoelig voor.
Bovendien produceren beeldschermen amper licht in dat gebied. De website Fluxometer.com heeft eens spectra verzameld van beeldschermen en vergeleken met de blokkering van een blauwfilter. Ook uit deze data is het duidelijk dat deze filters bijzonder weinig invloed hebben op het licht in het deel van het spectrum dat belangrijk zou zijn voor je bioritme — wat dat dan ook wezen mag.
Wat dan wel?
Wie nog niet overtuigd is van de betrekkelijke onschuld van blauwe beeldschermen, kan beter een echt hippe donkeroranje zonnebril kopen, waar helemaal geen blauw licht meer doorheen komt. Een andere optie is aanpassing van je beeldscherm. De meeste telefoons ondersteunen een instelling voor minder blauw licht en die doet in ieder geval veel meer voor het verminderen van blauw licht dan de blauwfilterbrillen. Doe daarnaast vooral je ogen gewoon eventjes dicht als ze moe zijn, en koop een mooi plantje voor op je werkplek zodat je af en toe naar iets anders dan je beeldscherm kunt kijken.
Hoewel de blauwbrilrage redelijk onschuldig lijkt, is er een kans dat mensen met slaapproblemen die met deze magische bril denken op te lossen. Er is namelijk wel een redelijke consensus over het negatief effect van chronisch slaapgebrek op de gezondheid, en het is inderdaad niet ondenkbaar dat sociale media en andere moderne afleidingen een goede nachtrust in de weg staan.
De blauwfilterbril is daarmee een van de vele voorbeelden van de commercie die inhaakt op het verlangen van de consument naar een simpele oplossing voor een complex probleem. De bril is slechts een zinloze oplossing voor het verkeerde probleem.
Bronnen
www.blueberryglasses.nl
www.cyxus.com
L. W. M. van Kerkhof e.a.: Schermgebruik, blauw licht en slaap. RIVM-rapport 2018-0147, 2019.
M. Keulemans: Nee, het blauwe licht van uw schermpjes is níét wat u wakker houdt. De Volkskrant, 10 mei 2019.