Sommige mensen hebben het gevoel dat er steeds meer polarisatie is in de maatschappij. Uit het promotieonderzoek van socioloog Quita Muis, spreker op aanstaand Skepsis-congres, blijkt echter dat dat beeld niet klopt.
door Richard Engelfriet – Skepter 38.2 (2025)
SOMS lijkt het wel alsof we elkaar de hele dag de tent uit vechten. Op social media, bij verjaardagsfeestjes en in talkshows zijn we het oneens over vaccins, over Gaza, over vrouwenrechten. Dat blijkt ook uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau, dat laat zien dat driekwart van de Nederlanders denkt dat polarisatie toeneemt.
Toch laat het proefschrift van de Tilburgse socioloog Quita Muis een heel ander beeld zien. Zij onderzocht de vaakgemaakte stelling dat polarisatie toeneemt en vond juist het tegenoversgestelde: de polarisatie neemt af.
Hoe bent u te werk gegaan?
‘Het gaat in mijn onderzoek om het uitgangspunt dat mensen steeds scherpere meningen zouden hebben en dat die meningen steeds extremer zouden worden. Ik kom tot de conclusie dat die stelling niet waar is en baseer dat op data uit de European Value Study, ook wel de EVS. De EVS peilt al sinds 1981 opvattingen, waarden en meningen van ruim 59.000 Europeanen in 36 landen.
Op basis van deze data kwam ik tot de conclusie dat we helemaal niet verder uit elkaar zijn gegroeid, maar eerder naar elkaar toe. Zeker als je door de tijd gaat vergelijken, zie je juist dat we het meer met elkaar eens zijn op waarden als universalisme en progressiviteit. We vinden het meer dan ooit belangrijk dat iedereen het goed heeft, en we zijn juist meer hetzelfde gaan denken over thema’s als abortus en homoseksualiteit.’
Hoe verklaart u dan het gevoel dat veel mensen hebben dat we over vrijwel alles juist van mening verschillen?
‘Uit mijn onderzoek komt een duidelijk verschil naar voren tussen waargenomen of ervaren polarisatie en feitelijke polarisatie. Als we mensen vragen of ze polarisatie ervaren, zeggen ze ‘ja’. Maar als we vervolgens vragen naar onderliggende waarden, zien we dat niet terug. Bij veel thema’s zien we zelfs polarisatie afnemen. Het is een soort demping: we kunnen best veel discussie hebben over een bepaalde mening, maar op waardenniveau groeien mensen naar elkaar toe. Denk maar aan de discussie over het homohuwelijk. Daar leken voor- en tegenstanders het enorm met elkaar oneens, maar de acceptatie van homoseksualiteit is door de jaren heen gestegen. Voor de goede orde: er zijn dus wel thema’s waar mensen het over oneens zijn. We kunnen allemaal wel iets bedenken waar we over van mening verschillen. De vraag is alleen: wordt dat steeds erger? Uit de data van mijn proefschrift blijkt dat dus niet het geval. Er is altijd wel een kleine en vaak luidruchtige groep met een extreme mening, maar uiteindelijk vinden de meeste mensen elkaar juist meer dan vroeger. De paniek over polarisatie is dus grotendeels onterecht.’
U vond wel een verschil tussen hoger en lager opgeleiden?
‘Klopt. Wat ik heel opvallend vind, is dat de groep hoger opgeleiden de laatste jaren enorm is toegenomen, zowel in aantal als in diversiteit. Tegelijkertijd zijn hun waarden, bijvoorbeeld op het gebied van abortus, echtscheidingen en euthanasie, juist homogener geworden. Er is dus minder polarisatie in die groep, terwijl hoger opgeleiden wel weer meer polarisatie ervaren. Uit mijn data blijkt verder dat lager opgeleiden juist minder polarisatie ervaren. We weten dat door aan mensen de vraag te stellen of ze willen aangeven hoe groot volgens hen de tegenstelling is tussen lager en hoger opgeleiden. Het goede nieuws, ten slotte, is dat zowel voor hoger als voor lager opgeleiden geldt dat de feitelijke polarisatie afneemt.’
Maakt u zich dan nergens zorgen over?
‘Natuurlijk wel. We zien wel een duidelijke daling in institutioneel vertrouwen, denk hierbij bijvoorbeeld aan het vertrouwen in het parlement en de rechtsstaat. Hoger opgeleiden hebben nog wel wat meer vertrouwen dan lager opgeleiden, maar over de hele linie neemt institutioneel vertrouwen af. Wat me ook zorgen baart, is dat het gevoel dat onze samenleving steeds meer conflict krijgt en dat we daardoor niet meer samen zouden kunnen leven, toeneemt. Uiteraard is dat nog steeds iets anders dan dat we feitelijk meer conflict zouden hebben, maar het geeft wel te denken dat het aantal mensen dat denkt dat het zo niet langer kan, toeneemt.’
Is polarisatie eigenlijk erg?
‘Nee. Het is juist goed voor een democratie als we het met elkaar oneens zijn, zolang we maar over die meningen kunnen discussiëren. In principe is polarisatie dus niet erg, zolang het maar niet leidt tot een samenleving waar mensen niet meer met elkaar willen omgaan. En wat natuurlijk ook zorgelijk is, is als mensen onterecht denken dat de onderlinge verschillen zo groot zijn dat er geen andere keuze is dan in conflict met elkaar gaan.’
Wat voor reacties krijgt u op uw onderzoek?
‘Over het algemeen zijn mensen erg positief. Ik geef denk ik toch een hoopvolle boodschap mee, die mensen ook allemaal kunnen controleren. Mijn volledige proefschrift is gratis te downloaden. Ieder hoofdstuk begint met een hypothese en uitleg hoe ik de hypothese ga toetsen. Dat neemt uiteraard niet weg dat sommige mensen maar blijven herhalen dat het allemaal wel heel erg is gesteld met polarisatie en dat vroeger alles beter was. Onlangs mocht ik bijvoorbeeld spreken op een bijeenkomst met allemaal hoogopgeleide mensen. Dan kreeg ik allerlei voorbeelden voorgelegd en moest ik uitleggen hoe ik dat dan verklaar. En ook Volkskrant-columnist Sander Schimmelpenninck vond dat mijn conclusies niet klopten. Tegen al die mensen in het algemeen en Sander in het bijzonder zou ik zeggen: neem vooral een gevalideerde dataset mee die we door de tijd kunnen vergelijken, en ik praat graag met u verder.’
Los van al die voorbeelden lijkt mij een veelgehoorde kritiek op uw onderzoek dat u werkt met antwoorden op vragenlijsten. Uw respondenten kunnen sociaal wenselijke antwoorden geven, of hun mening strookt niet met hun feitelijke gedrag. Hoe kijkt u naar die kritiek?
‘Natuurlijk, dat klopt. Die risico’s bestaan. Tegelijkertijd vind ik het juist heel belangrijk om meningen aan mensen te vragen. Hoe zouden we anders kunnen achterhalen of polarisatie toe- of afneemt? En de kracht van dit onderzoek is dat we veel vragen om de paar jaar herhalen om te zien of mensen anders over bepaalde zaken zijn gaan denken. Op die manier kunnen we goed door de tijd vergelijken. Daarnaast heb ik respondenten ook gevraagd om hun antwoorden verder toe te lichten om te achterhalen wat hun antwoorden betekenen. Maar laat één ding helder zijn: ik pretendeer zeker niet dat ik alles weet. Aan ieder onderzoek zitten beperkingen. Maar ik staaf alles wat ik beweer met data.’
Uw conclusies lijken aan te sluiten bij andere uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek die laten zien dat mensen iets anders waarnemen dan wat er feitelijk aan de hand is. Zo ontdekten de Amerikaanse onderzoekers Adam Mastroianni en Daniel Gilbert dat als je mensen vraagt of het de goede kant opgaat met onze normen en waarden, ze steevast beweren dat het de verkeerde kant opgaat. Dat verklaart ook waarom dat verhaal van Jan Terlouw en zijn touwtjes uit brievenbussen er bij veel mensen in ging als zoete koek. Tegelijkertijd zien we in de praktijk dat mensen juist veel vertrouwen in elkaar hebben, voor elkaar klaar staan en zich onverminderd druk maken om de wereld. Herkent u dat?
‘Zeker. Je ziet dat ook bij een thema als veiligheid. Heel veel cijfers rond criminaliteit zijn gedaald, en toch ervaren mensen altijd dat het minder veilig is op straat of in huis dan vroeger. We lijken een algemeen gevoel van onbehagen te projecteren op onze eigen buurt. En zo werkt het blijkbaar ook met polarisatie. Wat daarbij ook meespeelt, is dat polarisatie een thema is waar we allemaal iets van kunnen vinden. Iedereen lijkt het beter te weten. Ook in de krant en op social media blijft dat verhaal van een wereld die steeds meer polariseert natuurlijk eindeloos rondgaan.’
U komt ook naar het Skepsis Congres op 1 november. Wat gaat u daar vertellen?
‘Ik vind het erg leuk om bij jullie te spreken! Uiteraard ga ik in op mijn proefschrift en mogen mensen daar hun vragen over stellen. Daarnaast zal ik ook ingaan op de geïndividualiseerde samenleving. Uit de data van de EVS blijkt dat individualistische waarden inderdaad zijn toegenomen. Daarmee bedoelen we dat mensen meer zelf invulling geven aan hun leven. We zijn autonomer geworden en willen graag uniek zijn, ook in de groepen waar we ons thuis voelen. Tegelijkertijd betekent dat niet dat we niet meer om de ander geven. Integendeel zelfs: er is juist veel saamhorigheid, mensen geven heel veel om anderen en delen dezelfde waarden. Dat mensen graag zelf hun leven willen invullen, betekent dus niet dat ze niet om de ander geven of dat er geen sociale cohesie meer zou zijn. Ook hier zien we dus misplaatste morele paniek.’
Ziet u de uitkomsten van uw onderzoek vooral als een hoopvolle boodschap of als een zuiver wetenschappelijke conclusie dat u met deze data gewoon tot een bepaalde uitkomst bent gekomen?
‘Ik ben een optimist die een dataset achter zich heeft. En volgens mij vergeten we soms gewoon hoe goed we het hebben. Uit onderzoek blijkt steeds dat welvarende landen meer progressieve waarden hebben dan minder welvarende landen. En als er dan een crisis is, zoals met corona, zie je juist ook dat we heel collectief aan de slag gaan. We mogen onze rijkdom en onze gedeelde waarden dus ook best eens wat meer koesteren.’ederlands elftal. Die vinden het ook een ‘eye-opener’ om na een verloren wedstrijd te roepen dat er veel leerpunten zijn.
Literatuur
Quita Muis. “Who are those people?”: Causes and consequences of polarization in the schooled society. Open Press Tilburg University 2024. Gratis te downloaden via https://bit.ly/quitamuis.
Emily Miltenburg e.a.: Burgerperspectieven bericht 2 – 2022. Sociaal en Cultureel Planbureau 2022, scp.nl
European Value Study: europeanvaluesstudy.eu
Adam M. Mastroianni & Daniel T. Gilbert (2023), The illusion of moral decline, Nature volume 618, p. 782–789
