Complotdenken als een pro
door Pepijn van Erp – Skepter 36.1 (2023)
DAT complotdenken de laatste jaren toeneemt, lijkt niet het geval te zijn, volgens Amerikaans onderzoek dat ik twee Skepters terug besprak. Complotdenken staat echter wel meer in de schijnwerpers als probleem waar de samenleving iets mee moet, en het lijkt voor steeds meer mensen ook een way of life om alle ontwikkelingen door een complotbril te bekijken, als een bewuste keuze en niet een per ongeluk verdwalen en blijven hangen in een waanidee. Met zijn Complotcatalogus biedt een van Nederlands bekendste complotdenkers, Patrick Savalle, daar nu zelfs een handleiding voor.
Savalle is een IT-specialist die zich al zeker twee decennia luidruchtig roert in het complotwereldje. Zijn website Zaplog.pro, waarop complottheorieën over de aanslag op de Twin Towers en aidsontkenning breed worden uitgemeten, sleepte in 2008 zelfs een Dutch Bloggie binnen, nota bene als beste politieke blog.
Tijdens de coronapandemie werd Savalle ook weer zeer actief op sociale media en je treft hem veelvuldig aan in alternatieve kringen met allerlei complottheorieën rond corona. Op dit gebied profileert hij zich als hardcore virusontkenner (zie Frank Vissers stuk ‘Virussen bestaan niet’ in Skepter 2021, nr. 3 voor een bespreking van die tak van sport).
De Complotcatalogus is uitgegeven door De Blauwe Tijger van Tom Zwitser. Deze uitgeverij werd in 2020 nog vermeld in het Dreigingsbeeld Terrorisme van de NCTV, de Nationale Coordinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, dus dan hebt u meteen een beetje in beeld uit welke hoek dit boek komt — al zal de ervaren complotdenker deze manoeuvre onmiddellijk herkennen als een vals frame dat ik als door de overheid betaalde op deze waarheidzoekers plak als onderdeel van de die deze recensie is. En anders leert het boek u wel zo te denken.
CIA
In de inleiding komt Savalle aanzetten met een bekende complottheorie over het begrip complotdenker zelf. Het gebruik van die term in de media zou door de CIA bewust gestimuleerd zijn om alternatieve theorieën over de moord op Kennedy als onzinnig weg te zetten, gewapeniseerd in het vocabulaire van Savalle. Dat zou blijken uit het in 1976 vrijgegeven memo 1035-960, waarvan de eerste pagina in het boek is afgedrukt. Wie zelf het hele document opzoekt, kan vaststellen dat er wel heel veel fantasie voor nodig is om die conclusie te trekken. Ik laat dit als huiswerkopdracht aan de Skepter-lezer — ‘do your own research!’ luidt immers het motto van de ware complotdenker.
Als daarna een aantal echte historische complotten langskomen, begint de lol pas goed. Dat de Amerikanen bewust de Sovjet-Unie het Afghanistan-moeras in hebben gelokt om ze een eigen Vietnam-drama te bezorgen. Dat de gifgasaanval in het Syrische Douma in 2018 in scène is gezet. Dat ISIS door de CIA is opgezet — want hoe anders is het mogelijk dat ze met die professioneel gemaakte video’s konden komen van ‘cineastische kwaliteit, met externe lichtbronnen en een duidelijke regie’?
Tja, daar zit wat in… Maar als Savalle dat zo verdacht vindt, hoe kijkt hij dan aan tegen die alternatieve videokanalen als Blckbx.tv, die toch vergelijkbare kwaliteit weten te leveren en waarin hij zelf regelmatig opdraaft? Dat zal dan toch niet zijn? U ziet: het denken in complotten levert soms verrassende inzichten op.
Red Team
Maar het gaat niet de hele tijd over geopolitieke toestanden ver van huis. Wist u dat het Red Team, het groepje wetenschappers dat tegenwicht gaf aan het door de regering gekozen coronabeleid en meestal pleitte voor strengere maatregelen, eigenlijk door de NCTV is opgezet? Met dat pleidooi voor nog strenger beleid leek alles wat ons door het OMT en Hugo de Jonge werd aangedaan al snel een stuk minder erg. Allemaal keihard bewezen met gewobde documenten, al moet je daar zelfs met je complotbril op nog goed tussen de regels door weten te lezen.
Savalle bespreekt ook echt knettergekke ideeën als de uitzettende aarde, Bijbelse reuzen en buitenaardse beschavingen. Hij laat enigszins in het midden hoe geloofwaardig hij dat allemaal vindt, maar maakt zo de eerder genoemde geopolitieke complottheorieën misschien net iets makkelijker te omarmen – hij lijkt het te willen verschuiven.
Gereedschapskist
Inmiddels zal het duidelijk zijn dat de complotdenker nogal wat begrippen in zijn gereedschapskist moet hebben om de ontwikkelingen in de wereld goed te kunnen duiden. In het laatste deel van het boek geeft Savalle er ruim veertig mee en leert hij de lezer wat die moet verstaan onder termen als narratief, de deugdrammer, de nutteloze eter, het hondenfluitje, gaslighting, het proxyleger, trollen en de nuttige idioot.
De third party authority wordt uitgelegd aan de hand van Bellingcat. Dit inmiddels invloedrijke onderzoekscollectief zou zijn begonnen door ‘een lingerieverkoper in Engeland die van de ene op de andere dag een forensisch expert [was] met verstand van vliegrampen, BUK-raketten en chemische aanvallen’, waar journalisten maar al te graag naar verwijzen als onafhankelijke bron. Het roept onvermijdelijk de vraag op hoe het dan zit met IT’er Savalle zelf, die zonder virologie-opleiding meer schijnt te weten van bijvoorbeeld de postulaten van Koch dan de erkende experts. Wordt de complotdenker die naar Savalle verwijst niet misleid door de third party authority?
Tunneldenken
Het frappante is dat er ook best een paar heldere hoofdstukken in het boek staan over drogredenen, logisch redeneren, valkuilen in het denken en zelfs een soort checklist om jezelf te beschermen tegen tunneldenken. Savalle raadt de lezer bijvoorbeeld het volgende aan: ‘Laat onafhankelijke personen kritiek leveren op de theorie maar vermijd groepsdenken en kies mensen van buiten jouw bubble of vaste groep.’ Klinkt redelijk, nietwaar?
Of de tot complotten neigende lezer dit advies echt ter harte neemt, waag ik te betwijfelen, maar er staat eigenlijk veel in het boek waarmee je het geloof in complotten dat Savalle wil stimuleren, juist zou kunnen ontzenuwen. Een grote misser in het boek is namelijk dat het niets zegt over wat je moet doen als anderen je complottheorie gaan zitten doorprikken. Hoe bescherm je jouw favoriete narratief tegen serieuze factcheckers? Wat te doen als de Stichting Skepsis je op de korrel neemt?
Daarover rept Savalle met geen woord. Daar moet wat achter zitten, dat kan niet anders.
Patrick Savalle: Complotcatalogus. Groningen: De blauwe tijger; 120 pagina’s, 19,50 euro.
