Het Zesde Zintuig
Een misleidend KRO-programma
Steeds meer televisiemakers willen ons overtuigen van het bestaan van helderziende gaven. Ze maken daarbij misbruik van de onwetendheid van de kijkers.
De KRO presenteerde op 8 november (2006) een nieuw programma, Op zoek naar het zesde zintuig, waarin men vermeende paranormaal begaafden aan echte praktijktests wil onderwerpen. Om kritiek te ondervangen is er bij elke test een onafhankelijke waarnemer aanwezig die erop moet toezien dat alles eerlijk toegaat.
We mogen verwachten dat de KRO aanzienlijk meer succes zal boeken dan ervaren onderzoekers, want de vertoonde proeven waren van bijzonder slechte kwaliteit. Konden de programmamakers geen deskundige vinden die wist hoe je een betrouwbare test moet opzetten? Dat lijkt onwaarschijnlijk, want iedere experimentele wetenschapper kan vertellen wat ze fout doen.
Voor de introductieaflevering werden vijf helderzienden getest, waarvan we er drie aan het werk zagen. Bij een eerste test probeerden de proefpersonen een man te vinden die zich op een parkeerplaats had verstopt in de kofferbak van een auto. Er moest een keuze worden gemaakt uit twee rijen met in totaal 50 auto’s, zodat de kans om toevallig succes te boeken ogenschijnlijk 1 op 50 was. Dat klopt echter alleen wanneer je het toeval laat bepalen in welke kofferbak de man moet kruipen. In plaats daarvan koos men zelf een geschikte auto, misschien de enige waarvan de sleutel beschikbaar was. Het was een stationcar met een brede achterklep, die zo geparkeerd stond dat hij van achteren goed gefilmd kon worden. De kijkers kregen te horen dat de test bijzonder goed gecontroleerd werd. Men had naar eigen zeggen niets aan het toeval overgelaten, maar dat is in dit geval geen pluspunt.
Een ander bezwaar was dat de camerateams, de waarnemer en de presentatrice allemaal wisten welke auto de helderzienden moesten kiezen. Bij elke test werd dezelfde wagen gebruikt. In een van de shots zagen we hoe een helderziende deze auto voorbij dreigde te lopen. Plotseling kreeg ze echter het gevoel dat ze werd teruggetrokken, misschien omdat de camera haar niet volgde maar op de achterkant van de auto gericht bleef staan. In een ander geval probeerde een helderziende een reactie van Karin uit te lokken door al wijzend tegen haar te zeggen: “Daar voelt het toch het beste, hè?” Karin liep resoluut naar deze helderziende toe toen ze na veel omzwervingen bij de juiste kofferbak was aangekomen. Waarnemers en cameramensen zijn geneigd om extra veel belangstelling te tonen wanneer een helderziende zich dicht bij het doelwit bevindt, want ze willen de ontknoping niet missen. Hierdoor kan de proefpersoon ongemerkt op het goede spoor worden gezet.
Ervaren onderzoekers weten al heel lang dat er bij een deugdelijke test niemand aanwezig mag zijn die het juiste antwoord kent, zodat onbewuste reacties geen subtiele aanwijzingen kunnen verstrekken. Er bestaan mensen die daar heel effectief gebruik van kunnen maken, zonder dat ze een zesde zintuig bezitten. Wie wil aantonen dat er echt iets onverklaarbaars gebeurt, moet alle normale verklaringen kunnen uitsluiten. Zo moet het ook zeker zijn dat je nergens aan kunt zien welke kofferbak beladen is. Ondanks alle aanwijzingen koos slechts een van de helderzienden de juiste auto. De tv-recensent van het dagblad Trouw (10 november 2006) liet zich daar niet door ontmoedigen. Volgens hem zaten ze allemaal “goed of bijna goed”.
Bij een tweede experiment probeerden de helderzienden te bepalen welke personen met elkaar getrouwd waren. In eerste instantie kregen ze alleen tien foto’s te zien en moesten ze de vijf mannen aan de juiste vrouwen koppelen. Inge Diepman zat daarbij als onafhankelijke waarnemer aan tafel en keek van dichtbij toe terwijl een helderziende de foto’s rangschikte en er commentaar op leverde. De kijkers moesten de indruk krijgen dat de test hierdoor extra betrouwbaar werd, maar het omgekeerde was het geval, want Diepman kende de juiste antwoorden. Ze had het eerder zelf geprobeerd en scoorde daarbij één treffer, evenveel als de kansverwachting.
Om het nog gemakkelijker te maken, werden de paren tijdens de test de kamer binnengeroepen. De vrouwen moesten op vijf stoelen gaan zitten, met achter elke stoel de man die er volgens de helderziende bij hoorde. De helderzienden mochten hun keuzes nu desgewenst nog wijzigen. Ze mochten ook dingen tegen de echtparen zeggen. Desondanks waren hun prestaties onder de maat. De beste proefpersoon, die naar de paren toe was gelopen om hun reacties te peilen, had er slechts twee van de vijf goed. De andere twee deelnemers hadden alles fout. Er zijn ongetwijfeld mensen te vinden die dit beter kunnen.
Bij de laatste test bezochten de helderzienden de kamer waar Mathilde Willink dood was aangetroffen met een pistool in haar hand. Op de parketvloer was nog te zien waar een kogel terecht was gekomen. De helderzienden werden een voor een vanuit een hotel naar het huis aan de Weteringschans in Amsterdam gebracht. Ze droegen een blinddoek voordat ze het huis betraden. De kamer van Mathilde was leeggehaald, op enkele schilderijen en boeken na. Naar verluidt konden de proefpersonen nergens aan zien waar ze zich bevonden. Tijdens hun bezoek mochten ze wel vragen stellen aan iemand die Mathilde goed had gekend. De vragen werden met ja of nee beantwoord. Het is niet duidelijk hoeveel informatie de helderzienden op deze manier verkregen, want lang niet alles werd uitgezonden.
Twee helderzienden (Liesbeth en Marchien) kwamen op het spoor van Mathilde. De ene gaf een persoonsbeschrijving die steeds gedetailleerder werd, maar noemde pas haar naam toen Karin de Groot daar achteraf naar vroeg. In een openstaande zijkamer (die wel gemeubileerd was) zat de goochelaar Joe Pequerrucho. Hij trad als waarnemer op, al leek zijn taak nogal zinloos. Pequerrucho vond dat de helderziende veel dingen had gezegd die klopten, waaronder de juiste naam. Maar die dingen (ongewone kleding, grote opgemaakte ogen, etc.) zei ze zo te zien om de show te rekken, nadat ze al in gedachten had geraden dat het om Mathilde ging.
De andere helderziende raakte naar het scheen hevig geëmotioneerd en beweerde dat ze kon zien dat er in de kamer een vrouw met een kogel door haar hoofd vermoord op bed lag. Na afloop vertelde ze dat ze de avond tevoren een naam had doorgekregen en toen al zag wat er was gebeurd. Ze had dit op een papiertje geschreven dat ze ‘s morgens in haar auto had gelegd. Vreemd genoeg vertelde ze niet wat er op het papiertje stond.
Karin stelde voor om naar de auto toe te gaan. In de volgende scene zagen we hoe de helderziende naar het rechterportier van haar auto liep terwijl ze opmerkte: “Ik weet niet of deze deur open is.” De deur bleek inderdaad niet op slot te zijn. Op de vloer lag een krant en enkele papieren, met bovenop een opgevouwen briefje. De helderziende opende het briefje en toonde het aan de camera. Daar stond alleen “M. Willick”. De helderziende merkte tweemaal op dat ze het misschien verkeerd had geschreven.
Het briefje met de naam M. Willick had een goed bewijsstuk kunnen zijn, maar dan moeten we er wel zeker van kunnen zijn dat niemand het in de auto kon leggen nadat de helderziende had gehoord om wie het ging. De goochelaar die was ingehuurd om bedrog te voorkomen had hierbij goede diensten kunnen bewijzen, maar helaas was hij nergens meer te zien. De gebeurtenissen roepen allerlei vragen op. Waarom was de naam Mathilde afgekort tot M? Wist de helderziende niet hoe ze heette? Waarom stond er alleen een naam, terwijl ze eerder had gesuggereerd dat ze meer had opgeschreven? Waarom zei ze niet van tevoren wat er op het briefje stond? Hoe wist ze dat de spelling fout was? Waarom lag het briefje op zo’n vreemde plaats? Waar stond de auto en waarom was hij niet afgesloten? De lezer kan vast nog wel andere vragen bedenken.
Ik kan hier wel enkele mogelijke verklaringen voor bedenken, maar dat is nogal zinloos. Het is niet de taak van de tv-kijker om te verklaren hoe de vork in de steel zat, want die kan louter afgaan op de vertoonde beelden. Het waren de programmamakers die ons ervan wilden overtuigen dat hier iets paranormaals gebeurde. Daarom hadden zij ervoor moeten zorgen dat trucs niet mogelijk waren en dat er niets te vragen overbleef. Het mag duidelijk zijn dat het bewijsmateriaal allerminst overtuigend was.
Nabeschouwing
Als het werkelijk zo eenvoudig is om helderziende vermogens aan te tonen, dan zouden wetenschappelijke onderzoekers daar al lang in zijn geslaagd. Zij hebben echter nog geen mensen kunnen vinden die praktisch gebruik kunnen maken van paranormale gaven. Helderzienden of paragnosten boeken geen betere resultaten dan gewone mensen. Buitenzintuiglijke waarneming is niet iets waarvan je je beroep kunt maken en dat in een middag kan worden gedemonstreerd. Er zijn wel parapsychologen die soms kleine afwijkingen van de kansverwachting registreren, maar om een statistisch significant effect te vinden, moeten ze de resultaten van heel veel proeven bij elkaar optellen. Dat kost vaak meerdere maanden en het lukt ook lang niet altijd. (zie bijvoorbeeld Gissen in het Ganzfeld)
Het nieuwe tv-programma van de KRO is louter amusement, maar er zijn waarschijnlijk veel kijkers die dat niet beseffen. Zo was de recensent van Trouw al na één uitzending overtuigd, hoewel hij het programma kritisch probeerde te bekijken. Volgens hem is er geen ontkennen meer aan: “dat zesde zintuig bestaat”. De programmamakers doen veel moeite om de kijkers tot deze conclusie te verleiden. Zij maken zich schuldig aan een vorm van opzettelijke misleiding.
Iedereen kan een praktijk openen als zogenoemde paranormale hulpverlener en mag zelf een uurtarief vastellen. Cliënten bezoeken zulke hulpverleners op eigen risico. Het is een vrije markt en er is geen instantie die er toezicht op houdt. Zelfs de belastingdienst is vaak niet op de hoogte. Als je geflest wordt, kun je nergens gaan klagen. De meeste mensen die hun vermeende paranormale vermogens tegen betaling aanbieden, zijn opscheppers of fantasten die hun eigen beperkingen niet kennen of niet willen erkennen. Op hun websites vermelden ze meestal dat ze bekend zijn van radio en tv of van artikelen in tijdschriften. Ze beweren ook vaak ten onrechte dat ze allerlei zaken hebben opgelost.
Het lijkt onverstandig om het bezoek aan zulke praatjesmakers te stimuleren door op de televisie de indruk te wekken dat er mensen zijn die op dit gebied werkelijk meer kunnen dan een gewoon mens. Een probleem is dat veel tv-sterren en programmamakers er zelf in geloven, in tegenstelling tot de meerderheid van de Nederlanders. Ze gebruiken hun positie om hun eigen geloof uit te dragen.
De KRO is op zoek naar de persoon met het best ontwikkelde zesde zintuig. Kandidaten kunnen zich bij de omroep aanmelden. De Stichting Skepsis is graag bereid om de beste kandidaat (of kandidaten) opnieuw te testen. Daarbij zullen we eenzelfde test gebruiken als de KRO. Het enige verschil is dat bij onze test normale verklaringen worden uitgesloten en dat er een ervaren wetenschapper aanwezig zal zijn. Mocht de test desondanks succes opleveren, dan bieden we een beloning van 10.000 euro.
Rob Nanninga
november 2006
Naschrift
De verkopers van het nieuwe tv-format (de Tévé Media Group met Hans Dekker en Malcolm Allsop) hebben een eerdere versie laten maken voor het Britse Channel 5. Daarin werden dezelfde gebrekkige en ongecontroleerde tests gebruikt. Een uitvoerige kritiek op deze tests is te vinden op een webpagina van de Britse skeptici. De kritische psycholoog Chris French, die onlangs op het Skepsis Congres sprak, werd ook bij het programma betrokken, evenals een ervaren goochelaar. Maar het werd hen al spoedig duidelijk dat zij niets over de opzet van de tests te zeggen hadden.
De tests waren opzettelijk van slechte kwaliteit, want de resultaten zouden nihil zijn als ze van betere kwaliteit waren. Het wordt dan moeilijk om er een soort Idols-afvalrace van te maken omdat de kans groot is dat alle kandidaten al in de eerste ronde worden geëlimineerd.
De in het bovenstaande verslag genoemde helderziende die het briefje met M. Willick in haar auto had liggen, liet ons per email weten dat ze de naam Mathilde meteen al had genoemd. Het is niet bekend waarom daar in de uitzending niets van te zien was. Haar auto was niet afgesloten omdat deze door de portier van het hotel was voorgereden, schreef ze. Andere vragen zijn nog niet beantwoord.
In een programma van Radio Rijnmond vertelde de goochelaar Joe Pequerrucho dat hij niet aanwezig was toen het briefje ter sprake kwam, maar dat hij hetzelfde kan laten zien met een truc. Op de vraag waarom de KRO hem niet volledig bij het programma betrekt, antwoordde Pequerrucho: “Ze willen ook een stuk amusementswaarde brengen natuurlijk. Als ze mij alle bepalingen zouden laten doen, dan blijft er heel weinig over van de deelnemers. Dan ben je denk ik in een kwartiertje klaar met ze en met het programma. Als ik het echt volgens mijn criteria zou doen, dan zou het een heel kritisch programma worden en dan wordt het ook geen leuke televisie, zeg ik er eerlijk bij.”
|
