Magisch bedrijfsleven
door Bart Koene
Het Skepsis Congres op 1 november trok weer veel belangstellenden: ruim 300 mensen hadden zich aangemeld. Vijf sprekers, ieder afkomstig uit een andere discipline, lieten hun licht schijnen over een aantal dubieuze praktijken binnen het bedrijfsleven, een onderwerp met directe maatschappelijke relevantie.
De eerste spreker was een oud-Skepsisbestuurslid, de historicus Gerard Molewijk. Hij vertelde hoe op een administratiekantoor waar hij in het verleden werkte, meermaals werd geprobeerd om de onderlinge samenwerking te verbeteren door elastieklopers en verwante deskundigen in te huren. Zijn korte en amusante voordacht is afgedrukt in deze Skepter (zie elastieklopers en trommelaars).
Peter Hanneman, psychiater en waarnemend geneesheer-directeur van de GGZ Buitenamstel, nam de groepssessies van Landmark onder de loep. Er wordt beweerd dat de trainingen je in staat stellen om meer te bereiken dan je ooit voor mogelijk had gehouden. Zo is er een ‘Buitengewoon Zijn Seminar’, dat van iedereen een buitengewoon mens kan maken: ‘Wanneer u buitengewoon bent, neemt het leven een nieuw niveau van opwinding en mogelijkheid aan.’ De keerzijde is dat niet alle deelnemers zijn opgewassen tegen de sociale druk, de lange sessies en intensieve beïnvloedingsmethoden. Sommigen klopten aan bij een crisiscentrum omdat ze angstig, verward of zelfs psychotisch waren geworden.
Als voorbeeld behandelde Hanneman de casus van Jan, een alleenstaande boekhouder van 37 jaar. Hij komt uit een ‘stil’ gezin en heeft weinig contacten buiten zijn werk. Jan meldde zich met psychotische verschijnselen bij het crisiscentrum op aandringen van Ewout, zijn baas. Ze hadden samen een Landmarktraining gedaan. Daar had men geprobeerd Jans ego af te breken, wat dat ook moge betekenen. Bij Jan had het idee wortel geschoten dat alle gebeurtenissen speciaal voor hem in scène waren gezet. De werkelijkheid had hij niet meer goed in beeld. Het duurde een hele tijd voordat Jan begreep dat niet alles op hemzelf betrekking had.
Naar aanleiding van een interview in Panorama kreeg Hanneman contact met Ria, een ander voorbeeld van hoe het fout kan gaan. Ria was een gehuwde vrouw met een succesvolle carrière. Ze kwam via vrienden bij Landmark terecht. Ria kreeg het idee dat ze een doorbraak beleefde en onderhield intensieve contacten met andere groepsleden. Al spoedig werd haar hele leven door Landmark beheerst. Vrienden slaagden erin haar terug te praten en langzaam kwam ze weer los van haar ‘verslaving’. Ria wilde Hanneman aanvankelijk niet vertellen wat voor werk ze deed, want ze geneerde zich. Pas later bekende ze dat ze advocaat was.
De Landmarktrainingen komen voort uit de Erhard Seminars Training. EST werd in 1971 opgericht door Werner Erhard, die zijn carrière begon als handelaar in encyclopedieën. In de jaren 1960 maakte hij kennis met Zen, Scientology, encountergroepen en nog diverse andere alternatieve technieken en therapieën, waaruit hij zijn eigen methode ontwikkelde. Tijdens de zeer langdurige groepssessies noemde Erhard zijn studenten bij voorkeur assholes en verbood hij hen van hun plaats op te staan. Binnen drie jaar had hij al voor ruim 3 miljoen dollar aan trainingen verkocht en tien jaar later was de jaaromzet tot 30 miljoen gestegen. Erhard kreeg echter veel juridische problemen met de belastingdienst en met voormalige studenten die claimden dat ze psychische schade hadden opgelopen. In 1991 verkocht hij zijn bedrijf aan enkele medewerkers, waaronder zijn jongere broer, Harry Rosenberg (Erhard heette oorspronkelijk ook Rosenberg). De organisatie werd omgedoopt in Landmark Education en is in meerdere landen actief. De laatste jaren is het aantal vestigingen echter teruggelopen. Negatieve publiciteit zorgde er onder meer voor dat Landmark zich in 2004 zowel uit Frankrijk als uit Zweden terugtrok.
De meest voorkomende problemen van mensen die na een Landmarktraining het crisiscentrum bezoeken, zijn volgens Hanneman angsttoestanden, depressieve toestandsbeelden, verwarring tot een psychose aan toe, identiteitsproblemen lijkend op posttraumatische stoornissen en terugval in oude, ongewenste patronen. In zijn samenvatting relativeert hij de ongelukken met de constatering dat er ook mensen zijn die naar eigen zeggen wat aan de trainingen hebben gehad, al vindt hij de methode inhoudelijk slecht onderbouwd. Er bestaat geen theorievorming, maar alleen een manier van werken, aangevuld met professionele marketing. Volgens Hanneman kan het moeilijk zijn om je los te maken uit de organisatie, die een uitgebreid cursuspakket biedt en deelnemers als vrijwilliger bij de activiteiten probeert te betrekken.
Iemand uit de zaal tekent bij het verhaal van Hanneman aan dat Landmark de deelnemers vooraf uitdrukkelijk vraagt of ze geen depressie hebben of in therapie zijn. Ook moeten ze opgeven of ze wel eens onder behandeling zijn geweest van een psychiater. Een ervaringsdeskundige, die zegt fysicus te zijn, onderstreept de heftigheid van de Landmarksessies en zegt dat je wel je best moet doen om je zelfstandigheid te bewaren.
Verleidbare hoger opgeleiden
Normand Baillargeon, hoogleraar pedagogiek aan de Universiteit van Québec in Montréal, sprak over de Orde van de Zonnetempel, een geheim genootschap dat zich liet inspireren door tempeliers, rozekruisers en theosofen. De organisatie werd in 1984 in Zwitserland opgericht en opende later een vestiging in Québec, waar men een komende ecologische wereldramp hoopte te overleven. De apocalyptische eindtijdverwachting werd verkondigd door Luc Jouret, een Belgische homeopathische arts en charismatisch redenaar, die naar buiten toe als woordvoerder optrad. Een projectmanager bij Hydro-Quebec, die tot de orde was toegetreden, zorgde ervoor dat Jouret als managementgoeroe seminars en cursussen kon geven binnen het nationale energiebedrijf. Dat leverde nog 15 nieuwe bekeerlingen op. Er was binnen het bedrijf niemand die controleerde of het beschikbare geld voor onderwijs en vorming verstandig werd besteed. Een aanbeveling was voldoende om iemand als trainer aan te stellen. Naar de inhoud werd niet gekeken.
Baillargeon besprak enkele onderzoeken waaruit bleek dat vooral hoger opgeleiden zich aangetrokken voelen tot paranormale beweringen en nieuwe religieuze bewegingen. Een goede opleiding biedt blijkbaar weinig bescherming tegen ongefundeerde overtuigingen. Een historisch voorbeeld is de 19de-eeuwse spiritistische beweging, die werd gesteund door verscheidene bekende wetenschappers. Als zij wat beter op de hoogte waren geweest van alle trucs die de mediums gebruikten, dan zouden ze hun belangstelling voor het spiritisme waarschijnlijk snel hebben verloren.
De juwelier Joseph Di Mambro (1924-1994), de geheime leider van de Zonnetempel, maakte gebruik van holografische trucs om zijn volgelingen ervan te overtuigen dat hij tijdens plechtige rituelen contact kon leggen met opgestegen Meesters. Veel leden van zijn orde waren vrij succesvol in het maatschappelijk leven, maar ze voelden zich nog veel belangrijker wanneer ze gehuld in rituele gewaden deel werden van een eeuwige broederschap, die een sleutelrol speelde in de menselijke geschiedenis. Het gaf hun leven meer kleur.
Diverse factoren, die Baillargeon niet besprak, leidden ertoe dat 58 leden van de Zonnetempel in 1994 om het leven kwamen. Di Mambro en zijn trouwste volgelingen namen in Zwitserland vergif in om te kunnen afreizen naar een planeet in de buurt van Sirius, terwijl anderen al of niet met hun instemming werden doodgeschoten. Ruim tien personen werden als ‘verraders’ vermoord. Tony Dutoit, de technicus die de elektronische trucs had geïnstalleerd, werd als eerste in Canada met messteken om het leven gebracht, evenals zijn vrouw en kind. Hij had onenigheid met Di Mambro en dreigde loslippig te worden. Di Mambro had ook last van enkele andere ex-leden, die geld van hem terugeisten en de publiciteit zochten. Jouret zat eveneens in de problemen omdat de politie in 1993 ontdekte dat hij de projectmanager van Hydro-Quebec had gevraagd een pistool met geluiddemper te kopen. Dit leidde tot een proces en tot nader onderzoek. Jouret en Di Mambro, die een zeer slechte gezondheid had, kregen het paranoïde idee dat ze van alle kanten werden bedreigd door tegenstanders die een groot complot vormden. Ze waren het ook onderling niet eens. Dat was een reden om hun vertrek naar de hogere wereld niet langer uit te stellen.
Baillargeon noemde enkele methoden die religieuze sekten gebruiken om hun leden onder controle te krijgen. Hij baseerde zich daarbij vooral op informatie van de Franse psychiater Abgrall en de Canadese sektencriticus Casgrain. Maar volgens godsdienstsociologen bieden zij een nogal stereotiep beeld, dat is ingegeven door de ideologie van de antisektenbeweging en dat maar weinig kan verklaren. Zo is het opmerkelijk dat er in 1995 en 1997 opnieuw verscheidene leden van de Zonnetempel waren die naar Sirius vertrokken, al was de orde toen al opgeheven. Om verschillen te zien tussen religieuze sekten, moet je ook naar de doctrines kijken.
Na de presentatie werd kort aandacht besteed aan de Nederlandse vertaling van een Franstalig boek van Baillargeon, dat onlangs verscheen onder de titel Zelf Denken: Een korte cursus intellectuele zelfverdediging. Op het congres werd er een behoorlijk aantal exemplaren van verkocht.
Gelukkige koeien
Na de lunch gaf Fred Zijlstra, hoogleraar arbeids- en organisatiepsychologie aan de Universiteit Maastricht, een beknopt historisch overzicht van enkele managementvisies. Hij behandelde onder meer het scientific management van Frederick Taylor (1856-1915), die zich ten doel stelde de arbeiders zo efficiënt mogelijk te laten werken. Dit resulteerde in het voorschrijven van een optimale manier om een taak uit te voeren, waarbij alle alternatieven werden uitgebannen. Henri Ford gebruikte Taylors methode om aan de lopende band goedkope auto’s te produceren. Het leidde echter tot monotoon werk en de daarbij behorende problemen met discipline – tegenwoordig heet dat motivatie. Werknemers werden gezien als verlengstuk van een machine, een mechanistische visie die psychologisch niet houdbaar was.
In de pakkende titel van zijn voordacht vroeg Zijlstra zich af: ‘Gelukkige koeien, bestaan ze echt?’ Zijn kernvraag was: ‘Welke koe produceert het meeste melk: een gelukkige koe of een goede koe?’ Dat sloot aan bij de actuele vraag of topsalarissen en excessieve bonussen wetenschappelijk kunnen worden onderbouwd, of algemener gesteld: in hoeverre kan geld mensen motiveren om goed werk te leveren? Uit onderzoek blijkt dat ze niet louter voor het geld werken. Ze willen ook graag doelen realiseren en daar waardering voor krijgen. Er is geen wetenschappelijke basis voor excessieve bonussen. Zijlstra besloot zijn verhaal met de weinig verrassende conclusie dat er ongetwijfeld gelukkige koeien bestaan, maar dat het de vraag is of deze meer melk produceren.
Stereotypen
Patrick Vermeren sprak in de laatste lezing over dubieuze claims die binnen de Human Resource wereld heel gangbaar zijn. De spreker is consultant-trainer in Kontich (België) en schreef onlangs De HR-ballon: 10 populaire praktijken doorprikt. In zijn boek bespreekt hij: Situational Leadership (SL, Sl II), NLP, MBTI, het enneagram, LIFO, TKI, Transactionele Analyse (TA), de piramide van Maslow en Herrmann Brain Dominance Instrument (HBDI).
De MBTI is een van de meest verspreide commerciële tests, waarmee men mensen in een aantal typen kan indelen. De test is ontworpen door Isabel Briggs Myers en gaat uit van vier tweedelingen: 1) introversion – extraversion; 2) sensing – intuition; 3) thinking – feeling; 4) judging – perceiving. Hiermee kunnen zestien persoonlijkheidstypen worden samengesteld. Het bezwaar is dat je van de meeste mensen niet kunt zeggen dat ze bijvoorbeeld duidelijk introvert of extravert zijn. Ze zitten daar ergens tussenin en hun gedrag is bovendien sterk afhankelijk van de situatie. Evenals het gros van de gebruikte methoden heeft MBTI geen of onvoldoende wetenschappelijke betrouwbaarheid. Onafhankelijk onderzoek laat zien dat 47 tot 60 procent van de deelnemers aan de MBTI-test na 5 weken tot een ander resultaat komt. Dit zou betekenen dat minstens de helft van de mensen elke maand van persoonlijkheidstype verandert!
Vermeren concludeert dat in het bedrijfsleven potentieel gevaarlijke methodes en tests worden gebruikt. Ze versterken stereotypen en een foutief mensbeeld. Na de publicatie van zijn boek waren er twee bedrijven die Vermeren lieten weten dat ze hem niet meer willen inhuren. Eerlijkheid werd hier kennelijk niet gewaardeerd.
De besproken praktijken vinden niet alleen in het bedrijfsleven, maar ook bij (semi)overheidsinstellingen plaats. Daarom gaan ze ons allemaal aan. Een duidelijk symptoom van de praktijken is de ontaal die ermee gepaard gaat en die het kritisch denkvermogen op een dwaalspoor zet. Vooral hoger opgeleiden laten zich makkelijk verleiden door zweverige ideeën. Men verwacht ten onrechte dat ze in staat zijn om dubieuze theorieën als zodanig te herkennen. Dit verdient verder onderzoek. Ik vond het een geslaagd en goed georganiseerd congres.