Iedereen kan het, en iedereen die zich laat handlezen, gelooft het, zo ontdekte Skepsis-bestuurslid en hobby-chiromant Agnes Tieben.
door Agnes Tieben – Skepter 34.1 (2021)
DE meeste mensen herkennen zichzelf in een karakterbeschrijving die weinig specifiek is, als je ze maar het idee geeft dat die speciaal voor hen is bestemd en de positieve toon overheerst. Een beetje autoriteit is ook mooi meegenomen, maar die hoeft niet heel veel te betekenen. Zo richtte Skepsis ooit een ‘bureau voor handschriftanalyse’ op en wist alle cliënten tevreden te stellen met precies dezelfde karakterbeschrijving (Skepter 1993, nr. 4). Het verschijnsel, het zal bij de meeste lezers bekend zijn, staat in de psychologie te boek als het Barnum- of Forer-effect.
De term Barnum-effect hebben we te danken aan psycholoog Paul Meehl, die zich in een essay uit 1955 ergert aan het feit dat generieke persoonlijkheidsbeschrijvingen een legitieme uitstraling geven aan onbetrouwbare testmethoden. Hij stelt voor er de naam van de negentiende-eeuwse showman P. T. Barnum aan te verbinden, die er geraffineerd gebruik van maakte. De Amerikaanse psycholoog Bertram Forer had toen zijn inmiddels klassieke experiment al uitgevoerd, maar dat was kennelijk nog niet overal doorgedrongen. Forer stelde eind jaren veertig als eerste het verschijnsel proefondervindelijk vast en publiceerde erover.
Persoonlijkheidstest
Forer nam bij een groepje van 39 studenten die bij hem het college inleiding in de psychologie volgden een persoonlijkheidstest af aan de hand van een uitgebreide vragenlijst. De studenten moesten van alles invullen over hun hobby’s, werk, ambities en dergelijke. Een week later ontvingen ze hun karakterbeschrijving en kregen ze het verzoek de mate van accuraatheid te waarderen op een schaal van 0 (weinig) tot 5 (perfect).
Maar liefst 34 van de 39 studenten vonden hun karakterbeschrijving treffend, zij gaven een 4 of een 5, een enkeling gaf een 2. Wat ze niet wisten, was dat ze allemaal exact dezelfde karakterbeschrijving hadden gekregen. Forer beschrijft hoe de klas in lachen uitbarstte toen het tot ze doordrong hoezeer ze voor de gek waren gehouden. Sommige studenten vroegen of ze de test mee naar huis mochten nemen om de truc ook bij vrienden uit te proberen.
Handlijnkunde
Het experiment inspireerde mij tot het bedenken van een act met educatieve boodschap, een vorm van wetenschapscommunicatie op plaatsen waar mensen die niet meteen verwachten. Ik koos voor handlijnkunde, maar het had even goed iets als tenenkijken of een Keltisch orakel kunnen zijn. Om het mezelf niet al te moeilijk te maken besloot ik, na het lezen van het Wikipedia-artikel over handlezen, me te beperken tot de drie meest in het oog springende ‘lijnen’ op de hand, de hart-, hoofd- en levenslijn.
De persoonlijkheidsbeschrijvingen van Forer paste ik wat aan en ik splitste ze op in drie hoofdstukjes die min of meer correspondeerden met wat de drie handlijnen moesten voorstellen. Terwijl ik de teksten uit mijn hoofd leerde, verzamelde ik alvast de nodige attributen, zoals mystieke kandelaars, een paar oude handleesboeken, kleding in zigeunerstijl, een indrukwekkend zelfgemaakt certificaat en een lichtbak met de tekst ‘Praktijk voor handlijnkunde’. Het meeste werk ging nog zitten in het maken van een stapeltje enveloppen met daarin de karakterbeschrijving aan de hand van de drie lijnen en uitleg over het experiment van Forer. Na elke zogenaamde handleessessie zou ik mijn klanten vragen om een envelop uit te kiezen en de inhoud voor te lezen.
U wilt heel graag dat andere mensen u aardig vinden en bewonderen.
U hebt de neiging kritisch op uzelf te zijn.
U beschikt over veel ongebruikte capaciteiten die u niet tot uw voordeel hebt aangewend.
Hoewel u enkele persoonlijkheidszwakheden heeft, bent u over het algemeen in staat deze te compenseren.
Uw heeft problemen gehad met het omgaan met uw seksualiteit.
Van buiten bent u gedisciplineerd en zelfbeheerst, maar van binnen bent u zorgelijk en onzeker.
Soms hebt u ernstige twijfels of u wel de juiste beslissing hebt genomen of de juiste dingen hebt gedaan.
U geeft de voorkeur aan een zekere mate van verandering en afwisseling en raakt ontevreden wanneer u wordt beperkt.
U bent er trots op dat u een onafhankelijk denker bent en aanvaardt de beweringen van anderen niet zonder bevredigend bewijs.
U vindt het onverstandig om uzelf al te openlijk aan anderen te laten zien.
Soms bent u extravert, welwillend, gezellig, terwijl u op andere momenten introvert, op uw hoede, gereserveerd bent.
Sommige van uw aspiraties zijn tamelijk onrealistisch.
Zekerheid is een van uw belangrijkste doelen in het leven.
De persoonlijkheidstest van Forer.
Geloofwaardig
Toen de eerste gelegenheid op te treden zich voordeed, een jaarlijks festival in de gemeente waar ik woon, was ik in het begin nog wat onzeker. Ik betwijfelde of mensen mijn verhaal geloofwaardig zouden vinden. Toch bleek dat wel het geval. Het had me natuurlijk niet hoeven te verbazen, want het experiment van Forer is al heel vaak herhaald en vertoont steeds vrijwel dezelfde uitkomsten. Desondanks slaat af en toe de twijfel bij mij toe. Ben ik niet wat al te doorzichtig? Vooral als ik zinnen uitspreek van het type ‘de ene keer reageert u zus, de andere keer zo’ — de trivialiteit druipt er vanaf, denk ik dan. Maar juist dit soort zinnen schijnen heel effectief te zijn, omdat iedereen zich erin kan vinden.
Soms komt het voor dat klanten wel enigszins kritisch zijn. Zo stellen ze vaak de vraag waar ik nou precies aan kan zien dat ze die bepaalde karaktertrek hebben. Daar heb ik altijd wel een antwoord op. Ik volg de tip van Ian Rowland, uit zijn boek The full facts book of cold reading, waarin hij verslag doet van zijn ervaring als lezer van tarotkaarten: negeer alles wat de tarothandboeken zeggen en verzin gewoon iets. Ik kom er altijd mee weg als ik zeg dat de eigenschap verband houdt met hoe bij hen de lijn hier of daar iets naar boven of onder afbuigt of iets dergelijks.
Bevestiging
De meest uitgesproken bevestiging dat de karakterbeschrijving echt heel geloofwaardig overkomt, kwam wel van een van mijn (volwassen) zoons die onlangs op een klein coronaproof festival als klant mijn handleestent binnenstapte. Ik had hem al eens uitgelegd hoe de act verliep, maar dat was alweer enkele jaren geleden en blijkbaar was niet alles goed blijven hangen. Het was er ook nog niet eerder van gekomen om zijn hand te lezen, want ik doe het alleen met de hele setting eromheen, anders heeft het veel minder effect.
Hij wist natuurlijk dat ik geen ‘echte handlezeres’ ben (wat dat ook mag zijn) en dat er een addertje in het gras zat. Maar hoe het ook alweer precies ging, wist hij niet meer, zou even later blijken. Nadat ik zogenaamd zijn handlijnen bestudeerd had en mijn vaste verhaal had afgestoken, vroeg ik zoals bij iedereen of hij zich een beetje kon vinden in de karakterbeschrijving, waarop hij antwoordde: ‘Ja maar mam, jij kent mij gewoon heel erg goed.’
Inmiddels heb ik in mijn rol als handlezeres al heel wat festivalgangers over het Forer-effect kunnen vertellen. Een mooi moment is altijd het lezen van de tekst in de envelop. De meesten zien dan de grap ervan in en kunnen er hartelijk om lachen.
Vaak hoor ik van mensen dat ze nog nooit van het experiment van Forer hebben gehoord, maar dat ze het superleuk vonden er op deze manier mee kennis te maken. Anderen kenden het wel of wisten van het Barnum-effect, maar hadden het hier toch niet zien aankomen. Sommigen blijven volhouden dat er wel degelijk ook echte handlezers bestaan.
Debriefing
Natuurlijk komen ook allerlei psychologische inzichten voorbij (wat lijken mensen toch op elkaar). Als er geen rij met wachtenden staat, vind ik het altijd leuk nog wat na te praten, bijvoorbeeld over de vraag hoe het toch kan dat vrijwel iedereen zich in een dergelijke persoonlijkheidsbeschrijving herkent of over vergelijkbare methoden met ‘Barnum-uitkomsten’. Want die zijn helaas nog volop in gebruik, vooral op de werkvloer.
Mijn ‘handleeskunsten’ presenteer ik uitdrukkelijk als act, je zult mij niet vinden op een Happinez-festijn of paranormaalbeurs. Het meest voel ik me thuis op festivals die een combinatie van kunst, muziek en theater aanbieden. Daar komt dit soort entertainment, dat mensen vermaakt maar ook tot kritisch denken wil aanzetten, volgens mij het best tot zijn recht.
Literatuur
B. R. Forer: The fallacy of personal validation: a classroom demonstration of gullibility. Journal of Abnormal and Social Psychology 1949;44:118, PMID 18110193.
