Skepter 15.4 (2002)

Vierde nummer van jaargang 15 (eerste cover in kleur).

Beknopte inhoud

• Parariteiten
• Stop de persen
• Mezen bij de melkboer – Sheldrakes overbodige verklaring door Rinze Benedictus
  Hoe ontdekken pimpelmezen dat ze melkflessen kunnen openpikken? Volgens de Britse bioloog Rupert Sheldrake halen ze deze kennis uit een soort collectief geheugenveld. Maar het kan ook wel eenvoudiger worden verklaard!
• Homeopathisch pendelen door Rob Nanninga
• Atheïstisch bijgeloof – Caesar aan het kruis in Buitenhof door Anton van Hooff
  Francesco Carotta denkt dat Jezus eigenlijk Caesar was, en kopstukken van humanistisch Nederland tuinen enthousiast in een nieuwe pseudowetenschap.
• In de ban van Nibiru – De dreigende komst van Planeet X door Maarten Keulemans
  Oude Soemerische kleitabletten bewijzen het: Planeet X zal spoedig langskomen en rampspoed brengen, evenals 3600 jaar geleden. Zecharia Sitchin, een optelsom van Velikovsky en von Däniken, stond aan de wieg van deze nieuwe eindtijdrage.
• Eeuwige cirkels – Heilige meetkunde in het graan door Arjen van Veelen
  Ze zijn niet meer te stoppen: ieder jaar verschijnen er nieuwe kunstwerken in het gewas, soms onder de neus van wetenschappers. De graancirkels voldoen aan een verlangen naar mysterie waaraan de makers met plezier beantwoorden.
  
• Schijn doet wonderen – De geneeskracht van placebo’s door Rob Nanninga
  Placebo-effecten worden niet opgewekt door onwerkzame pillen. Ze hebben meer te maken met verwachtingen en met de betekenis die aan een behandeling wordt toegeschreven. Daarbij speelt de houding van de arts waarschijnlijk een belangrijke rol.
• Genezing per postorder door Marie Prins
• De virtuele verrijzenis van Teilhard de Chardin door Ludo Hellemans
• Boekbespreking. Rekenen met Gigerenzer door Harald Merckelbach
• Boekbespreking. Skeptisch met Harry Potter door Jan Willem Nienhuys
• Verwachtingsvolle aandacht – Notities van Joe Nickell
• Gesignaleerd
• Podium: Pleidooi voor een open houding ten aanzien van de historische oorsprong van het leven door Cees Dekkers en Ronald Meester
  Een reactie op het artikel van Marcel Hulspas over Intelligent Design in Skepter 15.1 (2002)
• Dosis door Peter Bügel
• Skeptische bladen

Samenvatingen

In dit overzicht komen de titels precies overeen met de gedrukte versie.

Parariteiten: Disco-ufo
Jan Willem Nienhuys
Skepter 15.4 (2002) p. 4

Een ufo die volgens de waarnemer beslist niet de lichtbundel op het dak van een disco in Wintelre was geweest, bleek dat toch te zijn. De waarnemer had zich 90 graden in de richting vergist. Ondertussen was het al in de krant en op tv geweest.

Trefwoorden: ufo, disco
Onderwerp: ufo’s – afzonderlijke gevallen

Parariteiten: Luisterende artsenDe virtuele verrijzenis van Teilhard de Chardin
Cees Renckens
Skepter 15.4 (2002) p. 4-5

Renckens doet verslag van het enige belangwekkende onderdeel van het Skepsis-congres namelijk de toespraak van ex-minister Borst-Eilers, over de gang van zaken bij de totstandkoming van het rapport <p class=”western”><span style=”font-size: medium;”>(1993) over alternatieve behandelwijzen. Homeopathisch arts Kusse geeft hoog op over de luistervaardigheid van homeopathische artsen. Maar de zogenaamde homeopathische anamnese stelt niets voor.

Trefwoorden: skeptici, congres, homeopathie, alternatieve geneeswijzen
Onderwerp: gezondheid – homeopathie

Parariteiten: Droomwereld
Jan Willem Nienhuys
Skepter 15.4 (2002) p. 5

Jan Hendrik Schön van Bell Labs is door de mand gevallen als fraudeur en fantast. Zo iemand glijdt geleidelijk een zelfgemaakte droomwereld binnen. Dat er bij Schön niet eerder is ingegrepen komt door <p class=”western”><span style=”font-size: medium;”>het falen van sociale controle door zijn baas en anderen zoals medeauteurs en referenten van tijdschriften.

Trefwoorden: Schön, fraude
Onderwerp: wetenschap – fraude

Erratum
Skepter 15.4 (2002) p. 5

In een artikel over Bob McCoys stond diens website fout vermeld.
NB. In 2024 is die http://www.museumofquackery.com/

Trefwoorden: kwakzalverij, apparaten
Onderwerp: skeptici – publicaties

Stop de Persen 16 juli 2002 – 19 oktober 2002
Jan Willem Nienhuys
Skepter 15.4 (2002) p. 6-7

<p class=”western”><span style=”font-size: medium;”>Trefwoorden: Chinese afslankkruiden, ballenbak, Geller, graancirkel, William Pierce, aardscheerder, paranormaal geloof, kernfusie, biologische klok, Aelvoet, zuurstof, Juan Diego, paragnosten, Baartman, vuurbollen, enneagram, Chagnon, tarot, eenheid 731, Matthias Rath, onverklaarbare klachten, schildpas, kinesiotape, sint-janskruid, geboortecijfer, fysiotherapie, voodoo, Kennewick Man, piramide, frauderende neuroloog, Lucia, uittredingservaringen, Rechtvaardige Rechters, Bijlmerramp, Vrije Gedachte, Teresa, Kahneman, leugendetector, IgNobel, ADHD, prikkende ogen
Onderwerp: sdp

Mezen bij de melkboer
Sheldrakes overbodige verklaring
Rinze Benedictus
Skepter 15.4 (2002) p. 8-10
Inventieve mezen (kader)
Skepter 15.4 (2002) p. 9

Sheldrake beweert dat mezen melkdoppen open leren pikken door morfogenetische velden. Maar circa een kwart doet dat spontaan en de helft van de rest imiteert ze. Mezen zijn nieuwsgierige vogels die spontaan aan objecten trekken en pikken.

Trefwoorden: Sheldrake,morfogenetische velden, Carel ten Cate, Fisher, Hinde, makaken, Frans de Waal, Sherry en Galef, Tinbergen
Onderwerp: pseudowetenschap – Sheldrake

Homeopathisch pendelen
Rob Nanninga
Skepter 15.4 (2002) p. 11

Zes homeopathische artsen die regelmatig een pendel gebruikten deden mee aan een proef waarbij ze 26 maal een homeopathisch medicament van gedestilleerd water moesten onderscheiden. Ze brachten er natuurlijk niets van terecht.

Trefwoorden: London Homeopathic Hospital, Fisher, Bryonia
Onderwerp: paranormale – pendelen

Atheïstisch bijgeloof
Caesar aan het kruis in Buitenhof
Anton van Hooff
Skepter 15.4 (2002) p. 12-13<p class=”western”><span style=”font-size: medium;”>

Francesco Carotta beweert dat Jezus eigenlijk Julius Caesar was. Diverse Nederlanders, onder wie tv-maker Jan van Friesland, cultuurhistoricus Thomas von der Dunk en filosoof Paul Cliteur vielen voor dit verhaal, na door Van Hooff te zijn gewaarschuwd. Wie het zijpad van de pseudowetenchap inslaat, vindt zelden de weg naar de waarheid terug.
NB. In 2009 schreef Cliteur nog dat Carotta serieuze aandacht verdiende van deskundigen, en dat zijn column in Buitenhof natuurlijk overdreven was.

Trefwoorden: Jezus, Carotta, Caesar, Von der Dunk, Cliteur, Van Friesland
Onderwerp: religie – christendom

In de ban van Nibiru
De dreigende komst van Planeet X
Maarten Keulemans
Skepter 15.4 (2002) p. 14-19

Halverwege de 19de eeuw leken er afwijkingen te zijn in de baan van Uranus. Een nog niet gevonden zware planeet kreeg de schuld. Pas in 1983 ontdekte men dat de oude gegevens over Uranus niet klopten. Nog eens rekenen gaf helemaal geen onverklaarde verstoring. Ondertussen was vanaf ongeveer 1976 de planeet X een eigen leven gaan leiden, ook wel genaamd Nibiru. Volgens Zecharia Sitchin wisten de Babyloniërs al van deze planeet. En in mei 2003 komt die terug. Dat kan natuurlijk niet: een planeet met zo’n lange omloopstijd heeft een baandiameter van ruim 200 maal die van de aarde, en als die in het binnenste zonnestelsel komt is die baan heel langgerekt. Maar dan wordt die baan vanzelf cirkelvormig of de planeet wordt uit het zonnestelsel geworpen.

Trefwoorden: Nibiru, Le Verrier, Pickering, Velikovsky, Sitchin, Däniken, Mardoek, Van Soldt, IRAS, Hoagland, Zeta Reticuli, Icke, Hazelwood, Thera, Francis Sevin
Onderwerp: pseudowetenschap

Eeuwige cirkels
Heilige meetkunde in het graan
Arjen van Veelen
Skepter 15.4 (2002) p. 20-23
Infraroodmetingen in Wiltshire (kader)
Rob Nanninga
Skepter 15.4 (2002) p. 23

Hoewel veel skeptici er al lang op uitgekeken zijn, staan graancirkels nog steeds in de belangstelling. Ze duiken op in bioscoopfilms en reclamecampagnes, vormen een onderdeel van het hedendaagse volksgeloof en worden zowel door amateurs als door echte wetenschappers onderzocht. Afgelopen seizoen waren er nog maar 21 stuks in Nederlandwas nogh bijna 100 in 1996.

Trefwoorden: Frontier, Bert Janssen, Willem Oltmans, Oliver Castle, Paul Vigay, Theo Meder, van Egmond, Bower, Chorley, Sheldrake, ufo, Circlemakers, Haselhoff, Meertens-Instituut, Däniken, Robert Boerman, groeiknopen
Onderwerp: vreemde verschijnselen – graancirkels

Schijn doet wonderen
De geneeskracht van placebo’s
Rob Nanninga
Skepter 15.4 (2002) p. 24-29

Over het placebo-effect bestaan veel misverstanden. Het wordt vaak niet onderscheiden van natuurlijk verloop. In 2001 keken twee Deense onderzoekers naar 114 RCT’s met drie groepen: verum, placebo en helemaal niks. Er was een miniem verschil bij subjectieve uitkomsten, zoals ‘geef op een schaal van 1 tot 100 aan hoeveel pijn u heeft.’ Een geruststellende houding van de arts doet meer, maar veel onderzoek is daar nog niet naar gedaan. Het placebo-effect op pijn lijkt te werken via endorfinen. Het helpt als de arts zelf enthousiast gelooft in een middel.
NB. Als de arts zelf enthousiast is, kan een ander vertekenend effect optreden. De patiënt wil de arts niet teleurstellen, waardoor subjectieve uitkomstmaten kunnen verbeteren.

Trefwoorden: Berkeley, Skrabanek, Irving Kirsch, Moseley, Beecher, Kienle, Kiene, Hróbartsson, Gøtsche, Thomas, Shapiro
Onderwerp: gezondheid – placebo

Genezing per postorder
Marie Prins
Skepter 15.4 (2002) p. 30-31

De firma Direct Home Shopping maakt leugenachtige reclame voor waardeloze middelen tegen hoge bloeddruk, artritis, allerhande pijn, diabetes en hele waslijsten van aandoeningen. Pure kwakzalverij. De Reclame Code Commissie verbiedt de reclame als er iemand klaagt.

Trefwoorden: Kwakzalverij, Stephen Chang, armbanden
Onderwerp: gezondheid – kwakzalverij

De virtuele verrijzenis van Teilhard de Chardin
Ludo Hellemans
Skepter 15.4 (2002) p. 32-35
Spoedcursus teilhardistisch taalgebruik (kader)
Skepter 15.4 (2002) p. 34
Biografie van Teilhard de Chardin (1881-1955) (kader)
Skepter 15.4 (2002) p. 35

Pierre Teilhard de Chardin S.J. (1881-1955) komt weer in de mode. Hij propageerde een eigen evolutietheorie, waarin een soort innerlijke geestelijke kracht de ontwikkeling van het leven voortstuwt. Hij werd wegens zijn sympathie met Maurice Blondel door zijn kerkelijke superieuren levenslang uit Frankrijk verbannen. Hij poogde wetenschap met zijn geloof te verzoenen, ongeveer zoals Thomas van Aquino Aristoteles had ingelijfd. Maar hij bedreef onvervalste pseudowetenschap en wist dat ook (stelt Hellemans). Maar nu lijkt de noösfeer gewoon het internet te zijn.
NB. De bioloog Julian Huxley was zeer gecharmeerd van Teilhard, Dawkins eveneens – als beginnend student – en de grote evolutiebioloog Theodosius Dobzhansky bewonderde hem ook. Zo dik lag het pseudowetenschappelijke er dus niet op.
NB. In het kader wordt gesproken over tangentiële en radiële energie. In de Nederlandse vertaling van Daniël de Lange heten deze echter respectievelijk middelpuntvliedende en middelpuntzoekende energie.

Trefwoorden: Teilhard, Gould, Medawar, Huxley, Pius X, modernisme, Pekingmens, Aquino, Aristoteles, Darwin
Onderwerp: pseudowetenschap

Rekenen met Gigerenzer
Harald Merckelbach
Skepter 15.4 (2002) p. 36-38
Daniel Kahneman (kader)
Skepter 15.4 (2002) p. 37

Bespreking van Gerd Gigerenzer, Calculated risks: How to know when numbers deceive you (2002). Tversky en Kahneman hebben laten zien dat het intuïtieve gevoel voor kans vaak faalt. Zo wordt een kans van 93% om iets te overleven als veel beter gevoeld dan een kans van 7% om niet te overleven. Bij allerlei tests is de kans op fout-positieve uitslagen belangrijk, maar artsen en rechters weten dat niet, laat staan hoe ze met dat gegeven moeten omgaan. Een bepaald type redeneerfout heet zelfs prosecutor’s fallacy. Gigerenzer heeft als aanbeveling dat beweringen over kansen altijd worden gedaan in termen van natuurrijke frequenties.
NB. Als men de kans dat een professioneel basketbalspeler langer is dan 1,95 meter gelijkstelt aan de kans dat iemand die langer is dan 1,95 meter ook professioneel basketbalspeler is, begaat men de prosecutor’s fallacy.

Trefwoorden: Tversky, Kahneman, statistiek, Palmarini, weerberichten, borstkanker, hiv, cholesterol, DNA
Onderwerp: wetenschap – kansrekening

Skeptisch met Harry Potter
Jan Willem Nienhuys
Skepter 15.4 (2002) p. 39-40

Bespreking van Harry Potters wetenschap: Hoe magie echt werkt, door Roger Highfield. De auteur heeft de Harry Potterboeken (tot en met de Vuurbeker) genomen als kapstok voor een reis door de wetenschap. Veel zaken die voor skeptici interessant zijn komen aan de orde: de machine van Podkletnov, de oorsprong van drakengeloof, mysterieuze vergiften, alchemie en uiteraard heksengeloof en de manier waarop onze eigen hersenen ons voor de gek houden. Highfields enthousiasme en lol in zijn onderwerp spat gewoon van de pagina’s.

Trefwoorden: Podkletnov, Harry Potter, alruin, zombificatie, griffioen, bombardeerkever, bijgeloof, Skinner, weerspreuken, Flamel, John Dee, heksen, slaapverlamming
Onderwerp: wetenschap

Verwachtingsvolle aandacht
Joe Nickell
Skepter 15.4 (2002) p. 40

In 2002 heette een Amerikaanse seriemoordenaar rond te rijden in een wit bestelbusje, dat gaf vele meldingen. In feite had de man in een blauwe personenauto rondgereden. Doet denken aan een uit Blijdorp ontsnapte kleine panda in 1978. Hoewel het dier bijna meteen onder een trein gekomen was, werd het na publiciteit op wel honderd plaats in Nederland gezien.

Trefwoorden: sluipschutter, Washington, panda, Rotterdam, Blijdorp
Onderwerp: psychologie – illusies

Gesignaleerd (Boekenrubriek.)
Skepter 15.4 (2002) p. 41

Ton van Reen, Klein volk (2002). Geestelijk gehandicapten en andere marginale personen waren vaak klein van stuk door ondervoeding, en deden ’s nacht klusjes voor boeren. dat is de oorspronge van kabouterverhalen.
Atte Jongstra, De tak van Salzburg: Autobiografie van een lezer (2002). Een wetenschappelijk labyrint (veel curieus en waanzinnigs) om lang van te genieten
Jaap van Heerden, Als 2+2=5 dan 4+4=10: over samenhang in onzin (2002). Messcherpe beschouwingen over algemeen gekoesterde misverstanden.
Menno Schilthuizen, Mysterie Der Mysterien: Over evolutie en soortvorming (2002). Soortvorming is de achilleshiel van de evolutietheorie. Een overzicht van oude en nieuwe inzichten.
James W. Moseley, Karl T. Pflock, Shockingly Close to the Truth : Confessions of a Grave-Robbing Ufologist (2002). De schandalen en onthullingen, het gelieg en gedraai en geruzie maken dit tot het meest vermakelijke boek over ufologie.
Jack Cohen, Ian Stewart, Evolving the Alien: The Science of Extraterrestrial Life (2002). Veel leven op aarde is extreem buitenissig: soorten met tien geslachten en andere die het liefst in kokend water leven.
Daniel E. Moerman, Meaning, medicine and the ‘placebo effect’ (2002). Er zijn veel culturele verschillen in reacties op placebo’s, maar psychotherapeuten met en zonder opleiding werken even goed.

Podium – Pleidooi voor een open houding ten aanzien van de historische oorsprong van het leven
Cees Dekker en Ronald Meester
Skepter 15.4 (2002) p. 42-45

Dekker en Meester reageren op Hulspas’ artikel in Skepter 15.1. ‘Intelligent design’ is echt iets anders dan creationisme (=scheppings- en zondvloedverhaal), Hulspas geeft geen inhoudelijke argumenten, de aanwezigheid van ontwerp is duidelijk kenbaar, eigenlijk is alleen micro-evolutie aangetoond en van de oorsprong van het leven weten we ook niets. Bovendien is Hulspas en het darwinisme atheïstisch. ‘Ondanks anderhalve eeuw onderzoek is er voor Darwins mechanisme weinig hard natuurwetenschappelijk bewijs aangevoerd.’

Trefwoorden: evolutietheorie, creationisme, Hoyle, Behe, Dembski, Arie van den Beukel, Wells, Haeckel, Kettlewell, William Jefferey, intelligent design, Casimir, Lewontin
Onderwerp: religie – creationisme

Reactie van Marcel Hulspas
Skepter 15.4 (2002) p. 45

Dekker en Meester onderschrijven de visie van Behe, en verklaren in feite dat God de ontwerper is. ‘Een onderzoeker die denkt onderscheid te kunnen maken tussen momenten waarop de natuurwetten functioneren en momenten waarop God aan het werk is, is hopeloos in de war.’ Creationisme en Intelligent Design zijn van hetzelfde laken een pak, namelijk even absurd.
NB. In het gelinkte artikel staan ook reacties uit Skepter 16.1

Trefwoorden: creationisme, intelligent design, Hoyle, Behe
Onderwerp: religie – creationisme

Dosis
Peter Bügel
Skepter 15.4 (2002) p. 46

Dihydrogenium monoxide (DHMO) is uiterst gevaarlijk. Het komt in alle kankercellen voor, is een bestanddeel van zure regen en kan verstikkingsdood teweegbrengen. Weg ermee, vinden veel mensen. Het is gewoon water. Temperaturen van 200 graden veroorzaken snel brandwonden, dan zullen temperaturen van 20 graden op de langere termijn dat ook wel doen. Ook de acrylamide in patat is gevaarlijk, zeker als men dagelijks vijfmaal het eigen lichaamsgewicht aan patat eet.

Trefwoorden: Dihydrogenium monoxide, DHMO, Roger Bate, vitamine, koffie, acrylamide, chloor, fluoride
Onderwerp: humor

Redactieperikelen
Jan Willem Nienhuys en Rob Nanninga
Skepter 15.4 (2002) p. 46

Marcel Hulspas is uit de redactie en uit het Skepsisbestuur gestapt. Hij wilde een nogal ongenuanceerd antireligieartikel publiceren dat al vijf jaar op internet stond. de andere twee redactieleden waren tegen. Tevens een oproep voor meer redacteuren.

NB. Het betrof een ingekorte vertaalde versie van Nicholas Humprey, What shall we tell the children? Ook verschenen in Social Research Vol. 65, No. 4 (WINTER 1998), pp. 777-805, oorspronkelijk een Oxford Amnesty Lecture in februari 1997.

NB. Het volgende nummer vermeldde zes meer redacteuren.

Trefwoorden: Hulspas
Onderwerp: skeptici – organisatie

Skeptische bladen
Jan Willem Nienhuys
Skepter 15.4 (2002) p. 47

Fortean Times 165 meldt dat driekwart van de Amerikaanse geschiedenisstudenten denkt dat de voorspelling van Edgar Cayce over de verrijzenis van Atlantis binnenkort zal uitkomen. Skeptical Inquirer 26.5 en 26.6 besteedt veel aandacht aan Intelligent Design zoals besproken op de conferentie in Burbank, en in 26.6 zware kritiek op Lomborgs nieuwe boek.