Giften der Natuur
De ‘natuurlijk is veilig’ mythe
door Marie Prins
Kruiden zijn natuurlijk, dus veilig, zo geloven velen. Dat is onzin want de natuur verschaft ook zware plantaardige vergiften. Het is een misvatting dat voedingssupplementen uit kruiden, en andere kruidenmiddelen altijd veilig zijn.
Vele giftige planten zijn geneeskundige planten waar echte geregistreerde geneesmiddelen uit worden gemaakt. Maar behalve serieuze middelen, is er veel tweederangs grut, waarvoor de bewijzen maar niet op tafel willen komen. Er zijn ook nogal wat zogenaamd natuurlijke middelen waar bewezen effectieve maar niet al te veilige stoffen in zijn gestopt.
Onvoldoende aannemelijk
Op 19 januari 2001 werd het Kruidenbesluit geldig. Daarin wordt bepaald dat de hoeveelheid toxische pyrrolizidine-alkoloïden (PA’s) in kruidenmiddelen moet worden beperkt tot 1 microgram per kg of per liter. Dus geen hele smeerwortel meer in gezondheidsthee. Daar moeten eerst die PA’s uit verwijderd worden. Erg onnatuurlijk, maar natuurlijk is hier juist onveilig. Uit alle planten uit het geslacht Aristolochia moet het aristolochiazuur verwijderd worden. Dat betekent in feite een verkoopverbod. Ten slotte was er een lijst van andere verboden planten, Lijst III.
Deze laatste lijst dateert uit 1990; zo lang heeft het geduurd voor de lijst wet werd. De lijst is daardoor nogal beperkt. Zo ontbraken bijvoorbeeld de ephedra’s, kava kava en johimbe. Die werden apart genoemd als planten die in de gaten zouden worden gehouden. Maar ook zulke giftige planten als Arnica en Pau d’arco ontbraken. Kava kava bleek bij sommige gebruikers zware leverproblemen te veroorzaken die transplantatie en enkele sterfgevallen tot gevolg hadden en werd daarom verboden. Hierbij was Nederland wel de laatste in de EU. Ook bij het verbod van de vrije verkoop van de ephedra’s die, zeer terecht, tot geneesmiddel werden verklaard, was er veel verzet van de handelaren in gezondheidsartikelen die tot aan de Raad van State bleven lobbyen. Big Pharma is niet de enige club die op winstbejag uit is. Plantaardige efedrine is honderd procent natuurlijk maar wel flink onveilig. Het is een verouderd middel tegen astma, dat alleen onder dokterstoezicht gebruikt kan worden.
Een andere eis in het Kruidenbesluit was dat de handelaren in kruidenmiddelen hun gezondheidsclaims wetenschappelijk konden onderbouwen. Van april tot november 2003 werd hiernaar door de VWA/Keuringsdienst van Waren een onderzoek ingesteld. De uitslag was bedroevend. ‘In alle onderzochte dossiers werd daarom de geclaimde werking van het preparaat onvoldoende aannemelijk gemaakt.’ Erg betrouwbaar zijn die producten dus niet, en ook niet altijd ongevaarlijk.
Alles honderd percent natuurlijk!
Laten we eerst eens kijken naar het populaire sint-janskruid (Hypericum perforatum L), ook wel in slecht vertaald Duits Johanniskruid genoemd. Bij serieuze depressies, die overigens beslist niet geschikt zijn voor zelfmedicatie, helpt het niet. Bij lichte depressies – die vaak toch vanzelf over gaan – zou het wel nut kunnen hebben, maar er zijn nogal wat bijverschijnselen. Nu is het een voedingssupplement, dus het woord bijverschijnsel mag van de Keuringsraad Aanprijzing Gezondheidsproducten (KAG) niet gebruikt worden; dat zou er prompt een geneesmiddel van maken dat door het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) geregistreerd moet worden. Sint-janskruid beïnvloedt de werking van een hele rij geneesmiddelen, veroorzaakt overgevoeligheid voor zonlicht (vooral bij blonde mensen), veroorzaakt tussentijdse bloedingen bij vrouwen, en ook gevallen van neuropathie komen voor. In één zo’n geval moest de patiënte haar huisarts er op wijzen dat sint-janskruid de oorzaak kon zijn en dat was het ook. Of de arts het geval gerapporteerd heeft, is onbekend. Zo’n geval wijst al op mogelijk serieuze onderrapportage van de bijverschijnselen. Prof. dr. P.A.G.M. de Smet vindt dan ook dat sint-janskruid geregistreerd dient te worden en dan bovendien nog als een middel dat alleen op recept verkrijgbaar is. In Frankrijk is de vrije verkoop vanwege de interactie met medicijnen al verboden. De handelaren in ‘gezondheidsproducten’ zullen zich wel met hand en tand verzetten tegen beperking van de verkoop. Maar veilig kun je het niet noemen. Dat is een kwalijke zaak voor een middel dat niet helpt tegen ernstige aandoeningen.
Het giftige Arnica montana (Valkruid) wordt in Nederland nog altijd voor inwendig gebruik verkocht, recentelijk nog als onderdeel van een ginsengtonicum. Toch oordeelde zelfs de voormalige Duitse Commissie E dat Arnica alleen voor uitwendig gebruik geschikt is en dan alleen op een gave huid. Het zou helpen bij de pijn van kneuzingen en verstuikingen, maar die gaan in de regel juist gepaard met schrammen en schaafwonden. Daardoor is het in de praktijk dus meestal onbruikbaar. Bovendien geeft Arnica bij veel mensen huiduitslag. In Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk is het voor inwendig gebruik verboden. Hier wordt het dus nog gewoon verkocht. Het is weliswaar honderd procent natuurlijk, maar niettemin onveilig.
Pau d’arco (Tabebuia impetiginosa) wordt soms aanbevolen tegen kanker. Er zijn inderdaad stoffen in de bast van de boom aanwezig die kanker bestrijden. Maar voordat die effectief worden, wordt men al ernstig ziek van andere stoffen in diezelfde bast. Volgens de American Cancer Society zijn kleine hoeveelheden ook gevaarlijk omdat ze misselijkheid, diarree en bloeding veroorzaken. (1) In Nederland mag het nog vrij verkocht worden. Voor uitwendig gebruik wordt het verondersteld veilig te zijn. Over toepassing bij een gave huid wordt niet gerept. Het is honderd procent natuurlijk en beslist niet veilig.
Johimbe wordt ook nog altijd vrij verkocht. Het is een slap potentiemiddel, maar dat hindert niet, want tegenwoordig voeg je er gewoon wat Viagra óf Cialis aan toe en dan werkt het prima. (2) Op het etiket staat uiteraard dat het om een honderd percent zuiver kruidenmiddel gaat. Wat de bijwerkingen van de combinatie van johimbe met Viagra of Cialis zijn, weet geen mens. Het is immers een voedingssupplement, dus de bijwerkingen hoeven niet gerapporteerd te worden, als de arts ze al als zodanig herkent. Zonder Viagra liegen de bijwerkingen van johimbe er ook niet om. Zo moet je het niet combineren met kaas, rode wijn, lever en ander voedsel met tyramine. Niet gebruiken als je verhoogde bloeddruk hebt, of diabetes of hart- lever- of nierziektes. Om die redenen is het elders vaak alleen verkrijgbaar met een recept van de arts. Die zal echter eerder Viagra voorschrijven, want een goed bewijs van de werkzaamheid van johimbe ontbreekt. Bij impotentie is er een sterk placebo-effect, tenzij de oorzaak zuiver organisch is. Johimbe zelf is honderd procent natuurlijk, maar toch niet veilig.
Synefrine is een op efedrine lijkende stof die in de schil van de zogeheten bittere sinaasappel zit. Synefrine wordt, net als voorheen efedrine, gebruikt in afslankmiddelen. Sommige schoonheidssalons schijnen efedrine nog steeds te verkopen. Er is geen bewijs dat synefrine helpt bij afslanken. Deze stof kon wel eens gevaarlijker zijn dan efedrine, omdat het ook nog de werking van verschillende medicijnen beïnvloedt. Maar ook zonder dat beginnen de negatieve berichten al binnen te komen. En dan weer speciaal, net als bij efedrine, bij een combinatie van synefrine met cafeïne en aspirine. Een vrij recent geval: een man van 38 jaar, kerngezond, die een beroerte kreeg na het gebruik gedurende 1 week van 1 à 2 capsules per dag van Stacker 2 Ephedra Free, maar wel met synefrine. De artsen van de Mayo Clinic in Rochester in de staat Minnesota vonden dan ook dat het publiek gewaarschuwd moest worden voor dit soort efedravrije producten. (3) Dit honderd procent natuurlijke product is uiterst onveilig, en ook in Nederland verkrijgbaar. Het is niet het enige merk; er zijn talloze andere.
De bovenstaande gegevens zijn bij de VWA goed bekend. Hun lijst is beduidend langer; per slot van rekening zijn zij de deskundigen. Maar het lijkt politiek niet haalbaar te zijn er op korte termijn wat aan te doen. De geschiedenis met het Kruidenbesluit en met het verbod van ephedra’s wijst er op dat dit misschien niet helemaal koudwatervrees is, zoals een buitenstaander al gauw zal denken. Op grond van artikel 14 van de Algemene Levensmiddelen Verordening zou men echter een lijst kunnen maken met de toxische grens van de verschillende middelen. Dan kan er worden opgetreden wanneer deze grens wordt overtreden.
En hoe staat het met die PA’s? Helaas is een controle daarop momenteel nog niet mogelijk. Pas over een jaar verwacht de VWA een methode te hebben voor de analyse van de belangrijkste kruiden die PA’s bevatten. Dus die smeerwortel is op het ogenblik nog niet gegarandeerd veilig en helemaal niet als hij honderd procent natuurlijk zou zijn. Of firma’s die hun gezondheidsclaims niet wetenschappelijk kunnen onderbouwen ook de wetenschappelijke kennis en kunde in huis hebben om die PA’s te beperken is erg de vraag.
Echte TCM: onveilig
Door de bepaling van de echte samenstelling van de potentiepillen en de afslankmiddelen door het RIVM weten we dat de Traditional Chinese Medicine (TCM) niet altijd zo authentiek is als op de verpakking staat. De bijgemengde sildenafil (Viagra), tadalafil (Cialis) en sibutramine (Reductil) zijn in ieder geval niet traditioneel Chinees. Aristolochia is dat wel, evenals planten met een hoog PAgehalte.
De VWA/Keuringsdienst van Waren heeft ondertussen wel het gereedschap om kruidenmiddelen te testen op Aristolochia. Dit verboden kruid wordt nog steeds van tijd tot tijd gevonden. Om uw herinnering op te halen: Aristolochiazuur is de stof die ruim 10 jaar geleden aan 100 Belgische vrouwen hun nieren heeft gekost en meer dan 30 daarvan hebben ondertussen kanker van de urinewegen (zie Skepter, juni 1998). Nog onlangs speelde de Belgische TCM-organisatie de vermoorde onschuld, en beklaagde zich dat hun dit nog altijd nagedragen wordt. Ze gebruiken het trouwens nog steeds, want, zo menen zij, als deskundigen het voorschrijven is het ongevaarlijk. Ook uit China zelf komen echter berichten over nierfalen en daarop volgende sterfgevallen als een gevolg van Aristolochia manchurensis.
De VWA/Keuringsdienst van Waren controleert dit dus. Bij een geringe overtreding (hoeveel gering is ten opzichte van 0,0001 microgram werd niet bekend gemaakt) volgt eerst een waarschuwing en bij een tweede keer een bekeuring. Bij een ernstige overtreding volgt er meteen een bekeuring. Dat zijn administratieve bekeuringen en die hebben (nog) geen inbeslagname tot gevolg. Voor inbeslagname moet de Officier van Justitie worden ingeschakeld, maar dat is het einde van het traject, want de handelaar moet bewijsbaar verwijtbaar handelen. Zou de handelaar echt niet weten dat Aristolochia in de hele EU niet mag? Of weet hij niet precies wat er in zijn TCM-middelen zit? Menig TCM’er vindt Aristolochia nog altijd een waardevol geneesmiddel, al is het bijzonder onveilig.
De VWA/Keuringsdienst van Waren mag pyrrolizidine alkaloïden nog niet kunnen achterhalen, SwissMedic, de Gezondheidsdienst van Zwitserland, vroeg het gewoon aan de importeurs van TCMmiddelen en ze schrokken. Een aantal van de middelen bevatten vele malen de maximale toegestane hoeveelheid PA’s. De verkoop werd onmiddellijk tegengehouden. SwissMedic heeft de buitenlandse collega daarover op 8 maart 2005 ingelicht (4) en hen aangeraden bij planten welke PA’s kunnen bevatten routinematig een bewijs van het PA- gehalte te verlangen. Vanuit China gezien zijn Zwitserland en Nederland praktisch gesproken buren, dus deze preparaten zullen hier ook wel terechtgekomen zijn. Bij de TCM kunnen dus ook andere planten dan de Aristolochia’s natuurlijk maar ook erg onveilig zijn. Feitelijk zijn alle kruidenmiddelen van de TCM onveilig, zolang er geen garantie is dat ze vrij zijn van gevaarlijke stoffen, verzwegen toevoegingen en dergelijke.
In het herfstnummer 2004 van Skepter werd uitgebreid verhaald over potentiepillen gebaseerd op de TCM, genaamd LibidFit, en zogenaamd volkomen natuurlijk. Van LibidFit zijn ondertussen drie verschillende samenstellingen bekend. De werkzame stof was in alle gevallen acetildenafil, een analoog van sildenafil (Viagra). Het etiket vermeldde dat niet. Maar dat was niet de enige potentiepil gebaseerd op een TCM-recept; er was ook nog LibidoForte, waarin andere planten verwerkt waren. Toch werden van beide soorten pillen testresultaten overlegd die identiek waren. Gewoon ordinair bedrog dus.
Tegen LibidFit loopt er een proces in Nederland (5) en twee in Zwitserland, waar ze al boetes van in totaal 62.000 Zwitserse frank hebben gekregen. Er dook later nog een tweede soort LibidoForte op, volgens een ander recept, maar wel weer met acetildenafil. Dat stond niet op het etiket. Het zijn niet alleen analogen; ook sildenafil zelf wordt gebruikt. Deze zomer werden er in Nederland Chinese Darling kruidenpillen met anderhalf maal de maximale dagdosis Viagra in beslag genomen. Ook douaniers op Schiphol en bij de Belgische grens komen geregeld dit soort spullen tegen. Het rapport van de RIVM over Viagravervalsingen heeft een hele lijst namen, maar daarvan is moeilijk af te leiden welke als Chinees kruidenmiddel worden verkocht. Want met al het bedrog in dit vakgebied zou Jin Gang Yi Hao juist wel eens volledig synthetisch kunnen zijn. Het bevat in ieder geval 73 mg sildenafil per pil. Bij veel van deze Chinese pillen wordt gezegd dat ze volledig uit natuurlijke kruiden bestaan, en dus veilig zijn. Niet dus. Ook de kruiden die op het etiket staan, zijn niet altijd zonder bijverschijnselen.
Dezelfde truc wordt uitgehaald met honderd procent natuurlijke Chinese kruidenafslankpillen met zulke namen als Meizitang, La Da Dai Dai Hua. Daarin zit heimelijk sibutramine. Afslanken doe je er wel van, maar sibutramine heeft gevaarlijke bijwerkingen en hoort alleen onder toezicht van een arts gebruikt te worden. In Meizitang zat maar liefst 28 mg sibutramine, terwijl de maximale dagdosis 15 mg is. Het spul was oorspronkelijk voor Oost-Europa bestemd en er stond in het Russisch op dat het zuivere kruidenpillen waren, vrij van chemicaliën. De pillen worden soms langs gecompliceerde routes vervoerd, zoals via Vladivostok en Brussel naar Amsterdam en vandaar naar Berlijn. Maar andere keren komen de verhuisdozen vol gewoon als bagage van Duitse toeristen regelrecht uit Beijing in Schiphol aan. De douane pakt er veel, maar lang niet alles.
Zelfs als pillen inderdaad honderd procent natuurlijk zijn, dan zijn ze daarmee niet automatisch veilig. Het Kruidenbesluit biedt nog te weinig mogelijkheden om dit probleem aan te pakken. Het is ook een hele toer om te bepalen in hoeverre de etiketten kloppen. Voorlopig maar liever geen Chinese kruiden gebruiken en helemaal niet als het potentiepillen of afslankpillen zijn. Zelfs etiketten in een begrijpelijke taal, zoals het Nederlands bij LibidFit, zijn geen garantie voor de waarheid, laat staan voor de veiligheid.
Noten
1. The American Cancer Society’s Guide to Complementary and Alternative Cancer Methods, 2000, ISBN 0-944235-24-7, blz. 249-250.
2. L. Blok-Tip, H. Vogelpoel, M.J. Vredenbregt, D.M. Barends, D. de Kaste: Counterfeits and imitations of Viagra® and Cialis® tablets: trends and risks to public health. RIVM report, 6 oktober 2005.
3. N.C. Bouchard et al. (2005). Ischemic Stroke Associated With Use of an Ephedra-Free Dietary Supplement Containing Synephrine. Mayo Clin Proc. 2005;80(4):541-545.
4. Medienmitteiling der Swissmedic von 8 März 2005.
5. De processen liepen tot in 2010 door, de verkopers moesten een miljoen euro terugbetalen aan illegale winst (zie LibidFit, een “natuurlijke” kruidenpotentiepil, website SKEPP)