Kunnen speciale geluidsritmes je helpen concentreren of ontspannen? Er zijn net genoeg positieve studieresultaten om deze zogeheten binaural beats niet direct naar het land der fabelen te verwijzen. Wetenschappers proberen vat te krijgen op het fenomeen, ook in Nederland.

door Anouk Broersma – Skepter 38.4 (2025)

TIK binaural beats in op YouTube of Spotify en je krijgt zoveel resultaten dat je amper weet waar te beginnen met luisteren. De audiotracks variëren in lengte van tien minuten tot acht uur of langer, worden vaak opgeleukt met new age-achtige afbeeldingen en beloven de hersenen een oppepper te geven. Er zijn beats voor focus, ontspanning, geheugenverbetering, slaap en meditatie. Wil je daar de vruchten van plukken, dan heb je wel een koptelefoon nodig: binaural beats zijn een auditieve illusie die je brein creëert doordat vanuit ieder oor een andere toon binnenkomt van nét verschillende frequenties.

Dat die geluidsillusie daadwerkelijk in je bovenkamer plaats kan vinden is één ding. Maar of het helpt om geconcentreerder te werken of te ontspannen? Daar is afgelopen jaren aardig wat serieus onderzoek naar gedaan, met niet bepaald consistente resultaten. Groningse onderzoekers sloegen de handen ineen met een kunstenaarsduo om het fenomeen onder de loep te nemen.

In kunstinstallatie ReCharge kunnen bezoekers in een opblaasbare koepel in zitzakken neerploffen en via koptelefoons binaural beats luisteren. De makers, Delic & Huda, vroegen zich af welke invloed dit op mensen heeft, dus klopten ze in 2023 aan bij onderzoekers Kirsten van den Bosch en Tassos Sarampalis van de Rijksuniversiteit Groningen. Zij hielden zich als psychologen bezig met de vraag hoe mensen geluid ervaren en ermee omgaan, dus dit paste goed in hun straatje.

Door examens gesleept

Om uit te leggen wat binaural beats zijn, neemt Sarampalis eerst een stapje terug – naar de ruimte buiten ons hoofd. ‘Als je in een fysieke ruimte twee tonen bij elkaar brengt, krijgen ze interactie met elkaar.’ Stel dat de ene toon 400 hertz is, en dus 400 keer per seconde trilt, en de andere 410 hertz. Die twee tonen vormen samen een beat die fluctueert in volume, doordat ze net niet dezelfde frequentie hebben. ‘Het eigenaardige aan binaural beats is dat je exact ditzelfde kunt doen door de tonen te presenteren in ieder oor afzonderlijk.’ Er is dan geen geluidseffect in de fysieke ruimte, maar de hersenen verwerken de tonen op dezelfde manier.

Dit effect ontdekte de natuurkundige Heinrich Wilhelm Dove al in 1839. Hij deed experimenten waarbij mensen in een kamer zaten en tonen hoorden via lange buizen vanuit andere kamers. Misschien kwam het door die ingewikkelde opstelling, maar lange tijd bleef het daarbij. Pas in de jaren zestig en zeventig herleefde de belangstelling voor binaural beats, toen de stereo-koptelefoon de wereld veroverde.

En nu, met de overdaad aan platforms waar iedereen audio kan plaatsen en luisteren, is er een gemeenschap ontstaan die erbij zweert. Onder YouTube-video’s staan talloze reacties van mensen die vertellen dat de muziek hen door examens heeft gesleept of dat het in hun huis mens én dier kalmeert. Binaural beats zijn ook populair voor meditatie, sommigen zeggen zelfs dat het out-of-body-ervaringen kan opwekken. In 2010 schreef Skepter nog over ouders die vreesden dat hun kinderen ‘high’ zouden worden van zulke ‘digitale drugs’, maar die ongefundeerde angst lijkt verdwenen. Integendeel, nu dwepen populaire podcasters als Andrew Huberman ermee – die overigens wordt bekritiseerd om zijn ongenuanceerde gezondheidsclaims.

Synchroon hersenritme

De meest gangbare theorie waarom binaural beats positieve effecten zouden hebben, is dat er brainwave entrainment optreedt: de frequentie van de hersengolven gaat gelijk lopen met de beats. Wat dat met je zou doen, ligt aan het ritme. Zo is de langzamere alfafrequentie (met twee tonen die onderling 8 tot 12 hertz verschillen) bedoeld om te ontspannen, terwijl een bètafrequentie (13 tot 30 hertz verschil) goed zou zijn voor focus.

Een volledig uit de lucht gegrepen idee is het niet, volgens Van den Bosch en Sarampalis. Het klopt dat hersengolven andere patronen hebben in rust dan als we ons inspannen. En er zijn voorbeelden in de natuur van ‘resonantie’, oftewel synchronisatie van patronen door interactie. Van den Bosch noemt vuurvliegjes als voorbeeld. ‘Als verschillende vuurvliegjes lichtjes afvuren, gaan ze het patroon met elkaar synchroniseren.’

Maar er is nog geen duidelijk bewijs dat zulke resonantie ook optreedt via binaural beats, laat staan dat het enig effect op je mentale staat heeft. Onderzoekers van de Universiteit van Duisburg-Essen publiceerden in 2023 in PLOS One een vergelijking van veertien studies die met hersengolfmetingen onderzochten wat er in de hersenen gebeurt als mensen naar binaural beats luisteren. Zes van die studies leken de theorie van brainwave entrainment te bevestigen, acht studies vonden geen duidelijk effect, en één studie rapporteerde wisselende resultaten. Maar het belangrijkste inzicht was dat ze appels met peren vergeleken. De gebruikte frequenties, de onderzoeksmethode, de data-analyse: het was in iedere studie anders. Er is meer standaardisering nodig in het veld, concludeerden de onderzoekers daarom.

Wensdenken

Van den Bosch en Sarampalis focussen op de vraag welk mentaal effect de beats op mensen hebben. Ook in die tak van het onderzoek gaat het zowel qua methoden als resultaten alle kanten op, zagen de Groningse onderzoekers toen ze de literatuur in doken. Vaak misten er ook details in de rapportages, wat experimenten moeilijk te repliceren maakt.

Ze vonden net genoeg positieve resultaten om hun onderzoeksinteresse aan te wakkeren. Daarnaast fascineert het hen als psychologen simpelweg dat er zoveel mensen geloven in de kracht van binaural beats. ‘Als het waar is dat je verandering in je hersenen kunt opwekken met binaural beats, dan is het de goedkoopste, eenvoudigste, meest toegankelijke behandeling die je je kunt bedenken’, zegt Sarampalis. Maar, voegt Van den Bosch toe: ‘Daarom is er ook veel wensdenken, en moeten we er als onderzoekers extra kritisch naar kijken.’

Aan dat kritische debat hopen ze nu zelf een bijdrage te leveren. Afgelopen zomer deden ze een experiment met 300 bezoekers van de kunstinstallatie van Delic & Huda, in het planetarium DOT Groningen. Sommigen proefpersonen hoorden 13 minuten lang de muziek met 10 hertz of 40 hertz binaural beats, anderen een versie zonder die beats. Naderhand deden alle deelnemers een werkgeheugentaak om hun concentratie te toetsen en beantwoordden ze vragen over hoe ze zich voelden.

In de bovenkamer

Een eerste ruwe data-analyse hebben de Nederlandse wetenschappers inmiddels klaar. Net als in hun kleinere labstudies vonden ze geen effect op werkgeheugen. Wel zeiden degenen in de 10 hertz-groep meer ontspannen te zijn dan degenen in de andere twee groepen. Dat sluit aan bij die eerdergenoemde brain entrainment-theorie: binaural beats in lage frequentie zouden de hersenen tot rust brengen, omdat het dezelfde frequentie is van onze hersengolven in rust.

Maar of dat echt is wat er in onze bovenkamer gebeurt, blijft de vraag. Want terwijl er steeds meer degelijk onderzoek naar de meetbare effecten uitkomt, ontbreekt het volgens Van den Bosch aan onderzoek dat goed duidt hoe dat in de hersenen allemaal zou werken. Kort gezegd: erg overtuigd van de krachten van binaural beats zijn de Groningse psychologen op basis van hun eigen experimenten nog niet. Want feit is dat slechts een deel van de proefpersonen aangaf zich meer ontspannen te voelen, maar andere metingen nog niet. Het is het enige positieve effect dat ze zagen. Sarampalis: ‘Totdat we dat kunnen repliceren om er zeker van te zijn dat het geen toeval is, denk ik nog steeds dat we het zekere voor het onzekere moeten nemen.’ Oftewel; verwacht nog maar geen wonderen van binaural beats.

Uit: Skepter 38.4 (2025)