Een klap van de suikermolen
Essentiële suikers in de glycobiologie
door Dirk Koppenaal – Skepter 28.1 (2015)
Een nieuwe baanbrekende wetenschap, ‘glycobiologie’, heeft onze inzichten in geneeskunde veranderd: je wordt optimaal gezond met ‘essentiële’ suikers. Althans, zo staat het te lezen op de websites van handelaren in ‘essentiële suikers’ — zakenlieden die ons proberen wijs te maken dat we niet zonder hun onverteerbare supplementen kunnen.
Suiker heeft een slechte naam: je krijgt er cariës van, je wordt te dik, en soms zelfs ziek. Er is een school pseudofielen die er alle kwalen van de wereld aan toeschrijft, van galstenen en allergie tot ADHD en kanker. Des te opmerkelijker dat er een andere groep is, uit dezelfde hoek, die juist vindt dat we veel meer suikers moeten eten — dat wil zeggen, hun preparaten met ‘essentiële’ suikers.
Met suiker bedoelen gewone mensen meestal sacharose, een koppeling van glucose (druivensuiker) aan fructose (vruchtensuiker). Glucose is de primaire energiebron voor hersencellen en ook de spieren leveren hun grootste prestaties op deze krachtbron. De chemicus kent echter veel meer soorten suikers, en noemt ze ook wel koolhydraten of glycanen. Ze kunnen eenvoudig zijn, maar ook ingewikkelde ketens vormen. Sommige suikers zijn niet zoet en veel suikers worden helemaal niet als energiebron gebruikt.
In het lichaam komen tientallen suikers voor, die zich kunnen hechten aan eiwitten en vetten op het oppervlak van cellen. Er zijn zoveel verschillende suikers en vetten en eiwitten, dat iedere cel zijn eigen unieke combinatie kan krijgen. Zo bepalen de suikers aan de oppervlakte van de rode bloedcel welke bloedgroep iemand heeft. Celherkenning is cruciaal voor het functioneren van de afweer en voor de groei en ontwikkeling van cellen. Ziekteverwekkers en kankercellen worden opgespoord en bestreden als het immuunsysteem de suikers van de indringer niet herkent. Versuikerde moleculen vormen receptors, stoffen die aan die receptors binden, en enzymen. Suikers staan aan de basis van de bouwstenen van structuren zoals DNA en RNA.
‘Uit dieet verdwenen’
Aan het eind van de vorige eeuw ontdekten biologen dat dieren en mensen slechts een beperkt aantal van de zeker tweehonderd enkelvoudige suikers die in de natuur voorkomen nodig hebben om alle bekende biologische combinaties te kunnen maken. In leerboeken circuleerden verschillende lijstjes van de meest voorkomende. In Principles of biochemistry bestaat de reeks uit elf suikermoleculen, andere auteurs komen tot een tiental. Wanneer handige zakenlieden spreken over ‘essentiële suikers’ bedoelen zij echter altijd de acht moleculen uit de lijst van Harper’s Illustrated Biochemistry: glucose, galactose, mannose, fucose, xylose, glucosamine, galactosamine, en neuraminezuur.
Glucose en galactose komen in overmaat in ons voedsel voor, maar voor de andere zes geldt volgens de handelaren ‘dat ze uit ons huidige dieet zijn verdwenen’.
zeewier, paddestoelen, aloë vera, enkele insecten … (foto: D. Koppenaal)
Juist voor mensen die er een beetje verstand van hebben, is de term ‘essentiële suiker’ verwarrend — en dat is vast niet per ongeluk. Voor deskundigen is een voedingsstof ‘essentieel’ als het lichaam de stof nodig heeft, maar niet zelf kan maken. Essentieel is bijvoorbeeld vitamine C: bij gebrek aan vitamine C krijgen we scheurbuik en gaan we dood. Vitamine A is ook belangrijk, maar niet ‘essentieel’: dat maakt het lichaam zelf uit onder meer vlees, melk en vis. De essentiële suikers zijn niet ‘essentieel’, alleen maar belangrijk. We kunnen ze allemaal zelf maken, ze hoeven niet in zuivere vorm te worden toegediend.
Gelukkig maar. Voor xylose, boomsuiker, zouden we, zoals de naam al doet vermoeden, op een houtje moeten bijten — liefst berkenhout. Voor de overige essentiële suikers zouden fytoplankton, zeewieren, exotische paddenstoelen, aloë vera, en af en toe een handje insecten op de boodschappenlijst moeten staan.
Gelukkig redden de handige handelaren ons uit de brand: zij verkopen supplementen waarin alle acht essentiële suikers zijn samengebracht. Het wereldwijd meest verkochte suikersupplement is Ambrotose van het Texaanse bedrijf Mannatech. Dit resulteerde in 2007 — hun topjaar — in een omzet van ruim 400 miljoen dollar. Niet slecht voor een suikerfabrikant.
Geen goed woord
Glycobiologie bestaat overigens wel echt: het is de tak van wetenschap die de bovengenoemde verbindingen van suikers met vetten en eiwitten bestudeert. Het is een bloeiend en snel groeiend terrein. Maar voor suikersupplementen heeft men er geen goed woord over.
Glycobioloog Ronald Schnaar bijvoorbeeld, een van de pioniers in het veld, acht het ‘onwaarschijnlijk’ dat gezonde mensen enig profijt zouden hebben van suikersupplementen. Er zijn inmiddels echte, gecontroleerde klinische experimenten gedaan: die tonen duidelijk aan dat het geven van speciale suikers aan gezonde mensen niets toevoegt aan hun conditie — die wordt er niet ‘optimaler’ van.
Het heeft alleen nut bij mensen met een bepaalde aangeboren afwijking waardoor zij geen mannosefosfaat kunnen maken. De behandeling bestaat uit het bestrijden van de symptomen en het geven van extra mannose. Een therapie met een cocktail van suikers is onbekend.
Vezels
De ‘essentiële suikers’ in de supplementen worden niet als enkelvoudige suikers, maar als vezels aangeboden. Schnaar betwijfelt of die producten wel door het lichaam verteerd en opgenomen kunnen worden (vezels worden per definitie niet verteerd — daarom heten ze vezels). Het lijkt Schnaar onwaarschijnlijk dat de suikers uit de supplementen de lichaamscellen wel in biologisch relevante concentraties kunnen bereiken. Hij kent ook geen onderzoeken die een dergelijk verhaal zouden ondersteunen. Zelfs als de darmflora de vezels helemaal zou kunnen afbreken tot enkelvoudige suikers lijkt zo´n scenario weinig voor de hand te liggen. Radioactief xylose bijvoorbeeld wordt in de diagnostiek gebruikt om te testen of de darm goed werkt. Alleen bij patiënten met darmperforaties of andere ernstige darmaandoeningen kan het gemerkte boomsuiker in het bloed aangetoond worden. Bij gezonde personen volgt de essentiële suiker de natuurlijke weg en voegt zich met de overige onverteerde producten bij de grote hoop.
Nek uitsteken
Ook Nederlands grootste essentiële-suikerpromotor, de orthomoleculaire ontgiftingsdeskundige Geiske de Ruig, geeft toe dat gezonde mensen alle suikers kunnen maken, mits alle enzymen en zo goed werken. Dat is echter geen uitgemaakte zaak, volgens haar. Er zijn bijvoorbeeld wel 38 reacties nodig om fucose uit glucose te maken. Door ouderdom, stress of ziekte zou de lever vaak onvoldoende functioneren, met een tekort aan essentiële suikers tot gevolg. Dan moeten de essentiële suikers uit ons voedsel komen. Helaas zouden we daarvoor ons dieet drastisch moeten uitbreiden met zeewieren en paddenstoelen. En dan zijn we er nog niet: onrijp geplukte groente en fruit zouden ook niet alle benodigde suikers bevatten. Een supplement als Ambrotose biedt dan uitkomst.
De uitleg van De Ruig — begonnen als tandarts, getroffen door chronische vermoeidheid en inmiddels een praktijk voor Preventieve Geneeskunde voerend — lijkt voor sommigen misschien logisch. Maar het is volstrekt onduidelijk waarom nu alleen de aanmaak van ‘essentiële’ suikers lijdt onder een verminderde enzymactiviteit. Bijna alle biochemische processen verlopen via enzymen. Als de enzymactiviteit voor suikersynthese is verminderd, dan zijn hoogstwaarschijnlijk meer processen aangetast en verkeert de patiënt in een algemene malaise die niet meer met alleen een suikersupplement te bestrijden is.
De Ruig zegt echter niet voor niets bereid te zijn haar nek uit te steken. In haar praktijk ziet ze namelijk soms fenomenale wonderen gebeuren. Mensen met allerhande aandoeningen versterken hun immuunsysteem. Niet alleen vage klachten, zoals chronische vermoeidheid, maar ook depressieve mensen en zelfs patiënten met kanker lijken baat te hebben bij de essentiële suikers. Om haar verhaal te onderbouwen, verwijst ze graag naar een onderzoekje van de groep van Alavi uit 2011 in het European Journal of Clinical Nutrition. Alavi en collega’s zien dat suikersupplementen de versuikering van bloedeiwitten in 12 gezonde personen verandert.
Maar wat dat betekent, en of het enig voordeel oplevert, weten de onderzoekers zelf ook niet. Het is namelijk moeilijk om conclusies te trekken als er geen controlegroep is om mee te vergelijken.
Suiker als manna
Het is niet toevallig dat De Ruig en andere behandelaren nu juist met essentiële suikers een oplossing denken gevonden te hebben voor alle kwalen. Een geraffineerde campagne en reclametactiek van het bedrijf Mannatech spelen hierbij een doorslaggevende rol.
Mannatech werd eind 1993 in Texas opgericht door de neven William en Charles Fioretti en de zakenman Sam Caster. Na jaren van bakkeleien ondertekende president Bill Clinton op 25 oktober 1994 de Dietary Supplement Health and Education Act. De wet houdt in dat voedingssupplementen niet als medicijnen maar als voedsel verkocht mogen worden. Niet langer was de goedkeuring door de FDA vereist. Wel moet een product aangemeld worden. Als de FDA geen reden vond waarom het product onveilig zou zijn, kon een bedrijf het na een wachttijd van 75 dagen verkopen.
Caster had niet veel verstand van supplementen, maar zag wel de zakelijke potentie in van een ‘medicinaal’ product dat zonder bewijslast verkocht mocht worden. Van bewijs had hij in het verleden namelijk veel last gehad. Zo leverde hij in de jaren 1980 isolatiemateriaal dat uitgevonden zou zijn door de NASA en veertig procent in koel- en stookkosten kon besparen. Later verkocht hij de Electrocat, een apparaatje dat door het uitzenden van speciale trillingen allerlei ongedierte zou verdrijven. Met beide ondernemingen kwam hij voor de rechter. Zijn isolatiemateriaal bleek ouder dan de NASA zelf en bij lange na niet aan de claims te voldoen. De Electrocat verjoeg geen ratten, spinnen, krekels of schorpioenen, en het apparaat bleek ook geen vibraties of wat voor pulsen ook te produceren.
Ambrotose
Mannatechs topproduct, Ambrotose, is een mengeling van suikers afkomstig uit de sappen en hars van de lariks, twee Aziatische gewassen — Anogeissus latifolia en Astragalus membranaceus — en gel van het binnenblad van Aloe vera. Dat laatste ingrediënt betrekt Mannatech van Carrington Laboratories dat al sinds 1973 allerlei heilzame extracten uit de aloë vera bereidt. De bereidingswijze met ‘natuurlijke enzymen’ om de gel van de aloë vera af te breken leidde tot meer dan 130 octrooien in 26 landen. Carrington Laboratories was er zo van overtuigd dat de aloë-gel mensen gezonder maakte, dat het de extracten als medicijnen wilde registreren. De FDA keurde de registratie af omdat de fabrikant de kwaliteit van het productieproces, de opbrengst en de houdbaarheid van de fabricaten niet kon waarborgen.
Op de website noemt Mannatech de therapeutische effecten van Ambrotose niet expliciet. Men stelt dat onafhankelijk onderzoek onderschrijft dat de complexe suikers de lichaamscellen beter laten communiceren, het immuunsysteem sterker maken en de spijsvertering versoepelen. Ook het geheugen en de cognitieve functies verbeteren. Mensen die Ambrotose gebruiken zijn vrolijker, energieker en minder snel geïrriteerd. Kleine grijze lettertjes vertellen dat deze verklaringen niet geëvalueerd zijn door de FDA en dat de producten niet bedoeld zijn voor diagnose, behandeling, genezing of voorkoming van ziekten. Wie niet na 180 dagen tevreden is, krijgt zijn geld terug.
Positieve resultaten
Tot zover lijken we met een op het grensvlak opererende handelaar te maken te hebben, die wel het beste met zijn klanten voor heeft. Sterker, Mannatech sponsorde ook veel onderzoek om na te gaan of hun producten wel echt werken. Nog sterker, de onderzoekspublicaties melden steevast positieve resultaten.
Toch is op die experimenten wel het een en ander aan te merken. Ten eerste: wat verwachten de onderzoekers nu precies dat de suikers doen? De eerder genoemde Avali deed bloedonderzoek, maar andere onderzoekers kijken nu eens naar verschillende ziektes, het immuunsysteem of celdifferentiatie, dan weer naar gezichtsvermogen, geheugen en cognitie.
Sommige onderzoekers injecteerden proefdieren of testten de suikers in weefselkweken. De suikerhuishouding in knaagdieren en in gekweekte cellen is anders dan die van mensen, en een dergelijke proefopzet houdt al helemaal geen rekening met afbraak en opname door de darmen.
De proeven zijn meestal kleinschalig en met zeer kleine aantallen proefpersonen. Men gebruikt supplementen van wisselende samenstelling, controles met placebo, stroopwafel of chocoladereep ontbreken, en de conditie van de proefpersonen wisselt. Wat overblijft is sluikreclame die met belabberd onderzoek wil aantonen dat achter een dicht rookgordijn altijd een brandje zou kunnen smeulen.
In het handboek
Dat het bedrijf verder gaat dan het publiceren van dubieuze studies blijkt uit de zevenentwintigste editie van het handboek Harper’s Illustrated Biochemistry. In hoofdstuk 46 schrijft de redacteur, Robert Murray: ‘Er is bewijs dat de andere suikers in sommige omstandigheden nuttig zijn als ze worden toegevoegd aan het dieet. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van glyconutriëntsupplementen, die deze suikers (exclusief glucose) of voorlopers daarvan bevatten.’ Met die ‘andere suikers’ bedoelt hij ‘essentiële suikers’; Robert Murray is consulent van Mannatech. Na kritiek van Schnaar en collega’s werd deze sluikreclame uit de achtentwintigste editie verwijderd.
Geraffineerde wonderen
Sluw was Casters techniek om Ambrotose en andere supplementen te laten doorverkopen via onafhankelijke handelaars, zodat niet Mannatech, maar zij verantwoordelijk waren voor verkoopclaims. Die zakenpartners gingen meestal veel verder in hun beloftes, zoals: dagelijks gebruik van Ambrotose geneest de meeste vormen van kanker in enkele maanden. Ook aids, taaislijmziekte en artritis kan men ermee behandelen en zelfs mensen met downsyndroom zouden erbij gebaat zijn.
De journaliste Rhonda Brammer deed al in 2005 onderzoek naar dergelijke claims en de rol van Mannatech. Zij beschrijft hoe zij op een verkoopsite een foto zag van een vrouw in een rolstoel, en een van een vrouw die op een loopband rende. Volgens de site was het dezelfde vrouw: Jaclyn. Door dagelijks gebruik van Ambrotose genas Jaclyn van multipele sclerose. In 2000 werd de Australische arts Ian Raddatz voor twee jaar uit zijn ambt gezet omdat hij een aantal patiënten aanried Mannatech-producten te gebruiken in plaats van hun reguliere geneesmiddel. Uit het proces bleek dat zijn patiënten leden aan ijzerstapeling, onvruchtbaarheid, epilepsie en kanker. Het hof nam hem ook kwalijk dat hij zo’n 250 dollar voor een maand supplementen vroeg.
Schrijnend is het verhaal van een in 1992 geboren Japans jongetje, Y.S., dat aan de ziekte van Tay-Sachs leed. Dit is een zeer ernstige stofwisselingsziekte waarbij kinderen vet stapelen in de hersenen — de meesten worden niet veel ouder dan een jaar of drie. Zijn moeder ging met hem naar Amerika voor behandeling, waar een kraamvrouw ze verwees naar chiropractor Victoria Arcadi, tevens hoofd Verkoop van Mannatech. Het jongetje kreeg Mannatech-supplementen, en even leek het iets beter met hem te gaan. Door de zorg van zijn moeder, die hem negen keer per dag voedde, kwam hij zelfs iets aan. Zijn moeder nam foto’s en gaf ze in goed vertrouwen aan Arcadi, die ze prompt op verkoopbijeenkomsten van Mannatech toonde. Arcadi ging nog een stapje verder en publiceerde een artikel waarin zij schreef dat het kind weer reageerde op zijn omgeving. Op het moment dat het artikel uitkwam, was het kind overleden. Ondanks protesten van zijn moeder bleef Mannatech de foto’s gebruiken. In 2004, zeven jaar na zijn overlijden kreeg zijn moeder een brief uit Mexico van een vrouw met een ziek neefje. Zij had de promotiefoto’s gezien en wilde weten hoe het nu met hem was.
Namens Mannatech ontkende Caster iedere betrokkenheid: het waren de wederverkopers die over de schreef gingen. Wel schikte het bedrijf de zaak voor $ 750?000 en de toezegging alle verwijzingen naar het kind te verwijderen.
Nobel verweer
Aandeelhouders waren niet blij met de ware aard van Mannatech en Brammers artikel had als onmiddellijk gevolg dat de koers van Mannatech-aandelen meer dan halveerde. Aandeelhouder Richard McMurry klaagde het bedrijf als eerste aan en een reeks processen volgden.
Zo waren de Nobelprijswinnaars Günter Blobel (1994), Paul Greengard (2000) en Paul Nurse (2001) ontstemd over het feit dat Mannatech hun naam en hun wetenschappelijk werk misbruikte om de suikersupplementen te verkopen.
Met name Blober werd op satellietsites van Mannatech genoemd. Hij had zijn Nobelprijs gekregen voor de ontdekking dat eiwitten met signalen hun vervoer en locatie binnen de cel zelf kunnen regelen. Dat dit mechanisme iets te maken zou hebben met essentiële suikers hadden Mannatech en verkopers zelf verzonnen.
Op 9 september 2006 werden verschillende rechtszaken tegen Mannatech en Caster samengevoegd. Bijna een jaar later somde de openbare aanklager zijn beschuldigingen op: Mannatech zou ondanks dat het bedrijf toegaf dat hun producten geen medicijnen zijn, wel over medische doorbraken spreken waarbij de suikersupplementen ziektes zouden voorkomen, afzwakken of genezen.
Mannatech wachtte de uitspraak niet af. Een ‘undercover’ rapportage van de Amerikaanse televisiezender ABC Television, opgenomen kort voor de uitspraak, toonde hoe Mannatech verkopers instrueerde hoe zij zonder de FDA-regels te overtreden toch patiënten met specifieke ziektes konden overtuigen om hun supplementen te kopen.
In 2009 schikte Mannatech en betaalde vier miljoen dollar aan klanten en nog eens twee miljoen aan investeerders. Caster kreeg een boete van een miljoen dollar; hij beloofde plechtig dat het bedrijf nooit meer de fout in zou gaan. Bovendien mocht hij zich vijf jaar — als werknemer in de breedste zin van het woord — niet meer met het beleid van Mannatech bemoeien. Hierop liet hij zich door Mannatech inhuren als externe consulent.
Filantropische kletszalver
Als consulent moest Caster helpen om nieuwe producten te ontwikkelen. Een vreemde keus van het nieuwe Mannatech-management, want Caster had weliswaar ooit een blauwe maandag aan de North Texas State University gestudeerd, maar had geen graad in de chemie of biologie. In november 2013 presenteerde de ‘ontwikkelaar’ het schoonheidsproduct Uth (uit te spreken als youth).
Uth is een smeersel op basis van Mannapol: een mix van door Mannatech geoctrooieerde suikerketens. Voor vier euro per beurt houdt het de huid jong en elastisch, rimpels en ouderdomsvlekken verdwijnen. Deze aloëvera-suspensie werkt minder snel dan een illustrator met Photoshop. Caster zei dat het zes tot acht weken duurde voor een effect zichtbaar was, uit tijdsaanduideningen op zijn publiciteitsfoto’s bleek dat verjonging al na twee minuten optrad. Daar kan geen botox tegenop.
In 1998 kwamen Caster en zijn vrouw Linda in contact met een organisatie in Roemenië die zich inzette voor wezen. De directeur vertelde hoeveel kinderen leden aan ondervoeding. Als een van de markleiders op het gebied van voeding, bood Caster spontaan aan om de organisatie een jaar van supplementen te voorzien. In 1999 richtten Caster en zijn vrouw MannaRelief op, een stichting met intussen duizenden donateurs die zich inzet om de ondervoeding van kinderen overal op de wereld te bestrijden — te bestrijden met supplementen van Mannatech.
‘Little’ pharma
Veel van de huidige kritiek op grote farmaceutische bedrijven is zeker terecht. De farmareuzen willen winst maken en blijken weinig middelen te schuwen om dit doel te bereiken. Maar ieder groot bedrijf was eens klein, dus waarom zouden kleine firma’s anders werken? Toch worden veel bedrijven in de alternatieve gezondheidssector als oprecht en zelfs charitatief gezien. Alsof zij het ideologische wereldbeeld van hun klanten vertegenwoordigen.
Mannatech is een voorbeeld van een relatief klein bedrijf dat, niet anders dan ‘big pharma’, probeert winst te maken. Maar terwijl de grote farmaceutische bedrijven zich aan de strenge FDA-regels moeten houden, heeft Mannatech lak aan de wetgeving rond geneesmiddelen. Supplementen vallen immers buiten die wetten.
De bittere smaak van het sap van de aloë vera geeft ook de belangrijkste kenmerken van de ‘essentiële suikers’ weer: ze zijn onverteerbaar en overbodig.
Literatuur
Werz DB, Ranzinger R, Herget S, et al. Exploring the structural diversity of mammalian carbohydrates (‘glycospace’) by statistical databank analysis. ACS Chem Biol 2007:19;685-691.
Murray RK, Bender DA, Botham KM, et al. (red.) Harper’s Illustrated Biochemistry . New York: MacGraw Hill, 2009.
Schnaar RL, Freeze HH. A ‘glyconutrient sham’. Glycobiology 2008;18:652-657.
Brammer R. Manna from Texas. Barron’s, 9 mei 2005 (pdf)
www.casewatch.org/civil/mannatech/classactioncomplaint.shtml