Tegendruk

Vestjes met zand om kinderen met ADHD of autisme te kalmeren. Het klinkt als een therapie uit een ver verleden, maar al tweehonderd scholen in Duitsland hebben de zandvesten in gebruik. In Nederland rukt een variant op: een lichtgewicht drukvest, opgepompt met lucht. Ouders zijn enthousiast, maar wetenschappelijk bewijs voor het nut ontbreekt.

door Aliëtte Jonkers – Skepter 32.1 (2019)

DE inmiddels 71-jarige hoogleraar dierkunde Temple Grandin raakte als klein meisje volledig in paniek bij een overmaat aan prikkels. De angst beheerste haar leven. Tijdens een bezoek aan de boerderij van haar tante in de Amerikaanse staat Arizona zag ze iets dat haar aan het denken zette: sommige koeien die worden vastgezet in een fixatiekooi zodat ze veilig kunnen worden onderzocht of behandeld, kalmeren zodra ze ingeklemd zijn. De diepe druk, besefte Grandin, neemt de stress bij de dieren weg. Zou dat ook werken voor haar eigen overgevoeligheid voor geluid en andere zintuiglijke prikkels?

Ze neemt de proef op de som. Tijdens een heftige paniekaanval, zo is te zien in Temple Grandin, een in 2010 gemaakte film over haar leven, smeekt ze een tante om haar vast te zetten in de fixatiekooi voor het vee. Het werkt. Als mensen haar probeerden vast te houden of haar een knuffel wilden geven tijdens een angstaanval, raakte ze juist nog meer overprikkeld. Maar hier in de kooi, op haar handen en knieën, ebt de angst weg. Op haar achttiende ontwikkelt ze haar eigen squeeze machine. Ze heeft er baat bij, hoewel ze later ontdekt dat een antidepressivum in een lage dosering het enige middel is dat haar paniekaanvallen definitief doet verdwijnen — ‘It was like magic’. Tegelijkertijd is ze op haar website kritisch over medicijngebruik bij jonge kinderen: ouders, zegt ze op de artsensite Medscape.com, zouden vaker verzwaarde vesten of een verzwaringsdeken moeten proberen om overprikkelde kinderen tot rust te brengen. Ook die geven druk, net als haar eigen machine, die gebruikmaakt van perslucht.

Knuffelvest

Het drukvest van het merk Squease dat in Nederland wordt verkocht, is inderdaad geïnspireerd op het apparaat van Temple Grandin, vertelt ontwerper Katrien Ploegmakers. ‘Het idee erachter is dat kinderen die onrustig en overprikkeld zijn weer kalmeren door zichzelf met het vest een stevige knuffel geven. Zo kunnen ze zich op iets anders richten dan de overprikkeling waaraan ze blootstaan.’

Haar idee voor een luchtdrukvest kreeg Ploegmakers in Londen, waar ze studeerde aan het Royal College of Art. Na verschillende modellen te hebben getest met rijstzakken en andere verzwaringen, ontwikkelde ze met drie medestudenten een opblaasbaar vest dat je onder de kleren kunt dragen en zelf de gewenste druk kunt geven met een bijgeleverd handpompje.

Haar ‘knuffelvest’ werkt volgens haar beter dan een omhelzing bij overprikkelde kinderen en jongeren: ‘Hoewel ze het fijn vinden om stevig vastgehouden te worden, vinden ze het vaak niet prettig om te worden aangeraakt.’

Bedenkers en leveranciers van de drukvesten claimen dat de vesten door de druk helpen bij prikkelverwerking. Bij kinderen met ADHD en autisme, zo stellen ze, zorgen de vesten ervoor dat de hersenen de prikkels beter kunnen filteren. De druk zou invloed uitoefenen op de amygdala’s, twee hersenstructuren die binnenkomende informatie van emotionele betekenis voorzien. De hersenen zouden vervolgens ‘stofjes gaan aanmaken die zorgen dat je je weer veilig en geborgen voelt’.

Volgens Ploegmakers ontstaat zonder de vesten een vlucht- of vechtreactie als kinderen acuut overprikkeld raken. Door het vest worden veel kinderen weer rustig. Twintig tot dertig minuten dragen is meestal voldoende, laat Ploegmakers weten via de telefoon. ‘Het effect van de diepe druk werkt daarna tot ongeveer anderhalf uur door.’ Sommige kinderen slapen ook met het vest om. In dat geval kunnen ouders het vest zelf aanschaffen, in plaats van de school. Daarvoor moeten ze wel diep in de buidel tasten: een Squease kost 295 euro. Ploegmakers: ‘Maar als je zes jaar lang niet goed slaapt omdat je kind ’s nachts steeds wakker is en het kind met zo’n hulpmiddel geholpen is, is dat een kleine uitgave.’

Niet onwelwillend

Hilde Geurts, hoogleraar klinische neuropsychologie gespecialiseerd in autisme en ADHD, reageert niet onwelwillend op de claims. ‘Wat mensen met autisme en ADHD vaak beschrijven, is dat ze het prettig vinden om controle te hebben over de prikkels. De een gebruikt een koptelefoon met witte ruis in drukke situaties, de ander draagt oor dopjes. Op autismecongressen zie je dat veel volwassenen een zonnebril dragen en vaak worden er oordopjes uitgedeeld. De wetenschap dat je zelf iets kunt inzetten om ervoor te zorgen dat je minder overspoeld wordt, kan al rustgevend zijn.’

Wel heeft ze moeite met de uitleg over de vesten die te lezen is op de websites van leveranciers en zelfs ambassadeurs zoals kinderfysiotherapeuten: ‘Ik begrijp niet waarom ze niet gewoon op hun website zetten dat er veel positieve ervaringen met het vest zijn en dat ze daarom enthousiast zijn. Nu leggen ze een relatie tussen de druk en een signaal richting de amygdala die vervolgens zal zorgen dat de overprikkeling afneemt. Maar we weten nog helemaal niet of het op die manier werkt. Het verhaal krijgt zo een wetenschappelijk tintje, maar de claims worden niet ondersteund door onderzoek.’

Oxytocine

Of de verzwaarde vesten en de drukvesten nu echt effectief zijn bij overprikkeling door autisme of ADHD, is inderdaad twijfelachtig. Veel ouders zijn tevreden, maar hard wetenschappelijk bewijs ontbreekt. Op de Engelse site van de Squease — het wordt ook in Groot-Brittannië verkocht en verhuurd — staan verschillende referenties naar wetenschappelijke studies, maar die zijn ronduit vaag. De eerste literatuurverwijzing betreft een pilotstudie onder zegge en schrijve vier proefpersonen, uitgevoerd door de neuropsycholoog Paul Zak, ook wel ‘Dr. Love’ genoemd omdat hij onderzoek doet naar oxytocine. In de lekenpers wordt oxytocine ook wel het ‘knuffelhormoon’ genoemd, omdat het angst zou verminderen en het gevoel van vertrouwen zou versterken. Een oversimplificering in de ogen van veel neurowetenschappers, want experimenten laten zien dat oxytocine ook gevoelens van jaloezie en agressie versterkt. Het hormoon werkt dus misschien wel eerder als versterker van allerlei verschillende emoties. Hoe dan ook, Zak probeerde het vest uit bij vier vrijwilligers en zag een kleine stijging van het oxytocine. Een belangrijke bevinding, volgens de website van Squease.

Andere studies laten teleurstellender resultaten zien. De Australische onderzoekers Jennifer Stephenson en Mark Carter plozen in 2009 de wetenschappelijke literatuur na en kwamen tot de conclusie dat eigenlijk al het onderzoek ernaar nogal amateuristisch is uitgevoerd, maar voorzover te overzien de verzwaarde vestjes waarschijnlijk niet werken. De vesten kunnen, zo schrijven zij, voorlopig ‘niet worden aanbevolen voor de klinische praktijk’.
En toch is dat precies wat er nu gebeurt. Vooral scholen, ggz-instellingen, kinderdagverblijven en kinderfysiotherapeuten gebruiken de vesten steeds vaker.

In Duitsland hebben tweehonderd scholen vesten aangeschaft met een gewicht van tussen de anderhalf en zes kilo. In Nederland stijgt de verkoop van drukvesten gestaag. Van het lichtgewicht drukvest van Squease, dat in 2012 op de markt kwam, gingen er aanvankelijk enkele tientallen per jaar over de virtuele toonbank, het afgelopen jaar zeshonderd, zegt het bedrijf zelf. Hoeveel drukvesten en verzwaarde vesten er in ons land worden gebruikt is niet duidelijk, omdat er verschillende soorten in omloop zijn en omdat ouders soms zelf verzwaarde vesten maken.

Executief functioneren

Jan Buitelaar, hoogleraar psychiatrie en kinder- en jeugdpsychiatrie in Nijmegen, wijst erop dat afwezigheid van bewijs niet betekent dat de vesten niet effectief zijn. ‘Ik kan me er wel iets bij voorstellen. Kinderen weten soms zelf niet dat ze druk en onrustig zijn. Het vermogen zichzelf waar te nemen, zichzelf te observeren en ook in de gaten te hebben dat ze het gedrag moeten aanpassen, is bij kinderen met ADHD minder. Dat heeft te maken met het executief functioneren: de plannende en sturende functies van de hersenen zijn toch wat minder ontwikkeld. Ik kan me voorstellen dat hulpmiddelen die kinderen iets meer bewust maken van hun gedrag en overprikkeling tegengaan, wel een gunstig effect kunnen hebben. Maar het is natuurlijk lastig om er placebo-gecontroleerd onderzoek mee te doen. Je kunt de controlegroep een vest aan laten doen dat niets weegt of geen diepe druk geeft, maar dat levert natuurlijk geen betrouwbare resultaten op.’

‘Ethisch dubieus’

Dat er geen wetenschappelijk bewijs is voor de effectiviteit van de vesten bij ADHD en autisme, deed in het buitenland al eerder stof opwaaien. Psychiaters in Duitsland en Engeland uitten begin vorig jaar hun bezorgdheid over de populariteit van de zware hesjes, vooral bij drukke kinderen met ADHD. En hoewel Gerhild de Wall, studiebegeleidster aan de Schule Grumbrechtstraße in Hamburg en een van de zandvestpioniers, in The Guardian benadrukte dat kinderen het heerlijk vinden om de vesten te dragen en dat geen enkel kind daartoe wordt gedwongen, waren de deskundigen not amused. De Duitse psychiater Michael Schulte-Markwort noemde in Die Tageszeitung het gebruik van de vesten ‘ethisch dubieus’ en merkte op dat ouders misschien wel zouden denken dat zo’n vest een soort ‘one size fits all’-oplossing is voor alle vormen van ADHD. In scholen, zei hij, ligt de nadruk op gedragsverandering van het kind zodat het in de klas past, in plaats van op de individuele problemen van een kind. De Britse jeugdpsychiater Louise Theodosiou wees op het gevaar van stigma. ‘Wie ADHD heeft, wordt toch al vaak aangemerkt als het stoute kind en buitengesloten. Op deze manier worden die kinderen nog kwetsbaarder.’

Laura Batstra, universitair hoofddocent orthopedagiek aan de Rijksuniversiteit Groningen, is het daarmee eens: ‘De boodschap voor het kind is: het ligt aan jou, dus jij moet dat vest aan. Terwijl ik denk dat er in het overbelaste onderwijssysteem nog veel winst valt te behalen.’

Gevaarlijke trend

Batstra wijst erop dat scholen onder druk staan van de onderwijsinspectie om goede resultaten te halen, ouders tevreden moeten houden en leerlingen moeten laten presteren. Het water staat de beroepsgroep al jarenlang aan de lippen, zegt ze. ‘We vragen ontzettend veel van die beroepsgroep, burn-out is hoog in het onderwijs. En dan denk ik: als er vervolgens problemen zijn in de klas, dan vind ik het een beetje kortzichtig om die eenzijdig op deze kinderen te verhalen.’

Zij vindt daarom dat er eerst kritisch naar het onderwijssysteem gekeken moet worden. En: ‘De prestatiemaatschappij is ook een belangrijke factor. Veel ouders hebben moeite met accepteren dat hun kind misschien geen hoogvlieger is. Ze gaan allerlei dingen zoeken en komen dan al snel uit bij ADHD, hoogbegaafdheid, dyslexie, enzovoort.’
Een gevaarlijke trend, vindt Batstra. ‘Voordat we kinderen gaan belasten met diagnoses, interventies en allerlei hulpstukken — en daar reken ik de vesten ook toe — moeten we ze de boodschap besparen dat het aan hén ligt.’

Batstra heeft grote twijfels over de werking van het vest. De bedenkers en ouders zeggen dat kinderen zich met het vest beter kunnen concentreren en netter schrijven. ‘Maar daar gaat aan vooraf dat ze dat blijkbaar móéten’, grinnikt de Groningse wetenschapper. ‘Daar kun je over discussiëren.’ En, vult ze aan: ‘Als je veel geld betaalt voor een hulpstuk en een kind met zoiets belast, dan is het logisch dat je daar effect van wilt zien. Ik sta daar altijd wat argwanend tegenover. We weten dat het gedrag van kinderen behoorlijk gestuurd wordt door verwachtingen van ouders en andere volwassenen. Het is een selffulfilling prophecy: wat je verwacht, roep je op door je op een bepaalde manier op te stellen, bijvoorbeeld veel aandacht geven als het dat vest om heeft en weinig als het dat vest niet om heeft.’

Scholen zouden beter kunnen investeren in collectieve maatregelen waar álle kinderen baat bij hebben, vindt ze. ‘Grote schoolpleinen met veel groen en veel ruimte om te ravotten hebben zeker bij kinderen mijn voorkeur boven stigmatiserende en belastende individuele behandelingen.’

‘Humaan is anders’

Michiel Hengeveld, emeritus hoogleraar psychiatrie aan het Erasmus MC en bestuurslid van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, gaat nog een stapje verder. ‘Het doet erg denken aan de oude psychiatrie met badverpleging, vastbinden en gebruik van spanlakens. Dat komt voort uit het idee dat je mensen met motorische onrust moet beklemmen. Dat was wel effectief in die zin dat ze niet veel meer konden doen, maar humaan is anders. Het doet ontzettend strafachtig aan.’

De makers van de drukvesten benadrukken dat kinderen de vesten vrijwillig aandoen. Er is geen sprake van dwang. Integendeel, zegt Ploegmakers: ‘Kinderen zeggen juist dat ze zich prettiger en veiliger voelen met hun vest: het is een soort schild tussen hen en de prikkels uit de buitenwereld.’ Ook worden de vesten zo dun mogelijk gemaakt. Toch vindt Hengeveld dat de vesten ‘een armoeiige oplossing’ zijn voor overprikkeling. ‘Het komt voort uit machteloosheid — en misschien toch ook wel agressie van de ouders.’
Agressie van de ouders?
‘Ja, dat valt niet te ontkennen. Ouders zeggen niet voor niets ‘ik kan dat kind wel achter het behang plakken!’ Ik vind dat een buitengewoon agressieve uitdrukking. Mensen zeggen dat met vrij groot gemak, net als: ‘dat kind heeft een eigen willetje’. Daar zit toch ook altijd een soort pedagogische agressie bij van de ouders. Dat zegt dus iets over de opvoedkundige beperkingen van deze mensen en zo’n kind reageert daar natuurlijk op.’ Het is lastig om dat tegenwoordig hardop te zeggen, vindt hij, ‘want je mag natuurlijk niet de schuld bij de ouders leggen.’ Er zí n ook gewoon erg temperamentvolle, onrustige en moeilijke kinderen, erkent hij. ‘En die kinderen worden nu juist in gezinnen geboren die sociaal niet zo vaardig zijn.’

Hulpmiddelen als verzwaarde dekens en drukvesten zijn dan een logisch gevolg, aldus Hengeveld. ‘Ja, misschien is er niets anders mogelijk, maar ik vind het toch een beetje treurig. Aan de andere kant: ik geef het je te doen om die gezinnen op een ándere manier te helpen als ze toch al zo weinig mogelijkheden hebben om het kind wat rustiger op te voeden.

Placebo-gecontroleerd

Buitelaar zou toch graag zien dat er deugdelijk onderzoek wordt opgezet naar de effectiviteit van de vesten bij overprikkeling. Daar zijn best mogelijkheden voor, oppert hij: ‘Er zijn wel meer interventies waarbij het heel lastig is om een goede gecontroleerde placebo-studie te bedenken. Je zou het dan vooral moeten hebben van blinde beoordelaars.’ En daarmee bedoelt Buitelaar: trek kinderen met en zonder ADHD of autisme een vest aan, doe er een jas over zodat het vest niet zichtbaar is en maak video-opnames. ‘Laat de films vervolgens zien aan onafhankelijke onderzoekers die niet op de hoogte zijn, die vervolgens het gedrag observeren. Op die manier kun je toch tot een objectief standpunt komen. Misschien moet dat maar eens gewoon worden uitgevoerd.’

Literatuur

J. Stephenson en M. Carter: The use of weighted vests with children with autism spectrum disorders and other disabilities. Journal of Autism and Development Disorders, 2009;39:105, PMID 18592366.

Uit: Skepter 32.1 (2019)