.
Op 4 oktober vond in de Geertekerk in Utrecht het jaarlijkse symposium plaats van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Het thema dit jaar was Het Alternatieve Circuit: Risico’s, Kosten en Communicatie.
Meester Kakadorisprijs
De middag begon traditioneel met de toekenning van de Meester Kackadorisprijs. Deze prijs wordt jaarlijks toegekend aan een persoon of instelling die kwakzalverij bevordert. Het gaat nadrukkelijk niet om beoefenaars zelf, maar om instanties die kwakzalverij faciliteren en/of legitimeren. Dit jaar werd de prijs toegekend aan het College van Bestuur van de Vrije Universiteit Amsterdam. Het college krijgt de prijs vanwege de benoeming van chiropractor Sidney Rubinstein tot bijzonder hoogleraar. Chiropractie is immers geen bewezen effectieve behandeling en wordt om die reden niet vergoed vanuit het basispakket. De VtdK vindt dat de VU met de benoeming van Rubinstein kwakzalverij de universiteit heeft binnengehaald. Helaas was er niemand van de VU aanwezig om de prijs in ontvangst te nemen…
Directe en indirecte schade van SCAM
Vervolgens was het woord aan Prof. Edzar Ernst, die in 1993 aan de Universiteit van Exeter in 1993 ’s werelds eerste hoogleraar Complementary Medicine werd. Hij publiceerde talrijke boeken en artikelen over de negatieve aspecten van alternatieve behandelingen, en vat deze categorie samen onder de titel SCAM: So Called Alternative Medicine. Zijn verhaal concentreerde zich op de gevaren en directe en indirecte schade van SCAM.
Met de voor hem kenmerkende directheid kon hij direct aanhaken op de eerder genoemde Kakadorisprijs, en het feit dat SCAM dus klaarblijkelijk ook in de Academische wereld steeds meer voet aan de grond krijgt.
Maar al te vaak hoor je bij toepassingen van SCAM het argument ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. In zijn betoog laat Ernst zien dat díe redenatie nu juist níet klopt. In tegendeel: er is juist heel veel schade. Met name bij behandelingen als chiropractie en accupunctuur gaat er nog wel eens wat mis met serieuze en soms dodelijke gevolgen. Helaas worden de negatieve gevolgen van dergelijke behandelwijzen niet structureel bijgehouden.
Een andere categorie is de schade als gevolg van de diagnostische technieken, die in het geval van SCAM ook grotendeels onbekend of genegeerd zijn in de conventionele geneeskunde (bioresonantie, iridologie, tongdiagnose). Geen van deze methoden is gevalideerd en zij leiden daarom bijna allemaal onvermijdelijk tot vals-positieve of vals-negatieve diagnoses. Dit laatste zou kunnen betekenen dat een patiënt door de SCAM-behandelaar het sein “veilig” krijgt, terwijl hij in werkelijkheid lijdt aan een ernstige aandoening, zoals bijvoorbeeld kanker.
Schade door beoefenaars
Ook SCAM-therapeuten zelf kunnen patiënten op meerdere manieren schade toebrengen. Deze schade ontstaat voornamelijk door het vaak incompetente advies van SCAM-behandelaars. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer de behandelaar een behandeling aanbeveelt die ineffectief is of aanzienlijk minder effectief dan een vergelijkbare conventionele interventie. In deze situaties zou de patiënt onnodig lijden of kostbare tijd verliezen om zijn/haar aandoening in een vroeg stadium te genezen.
Voorstanders van SCAM werpen vaak tegen dat conventionele geneeskunde veel meer schade kan aanrichten dan SCAM. Maar deze weerlegging mist een belangrijk punt: de waarde van een behandeling wordt niet bepaald door de schade of het voordeel dat deze oplevert; deze hangt vooralaf van de balans tussen de schade en de voordelen die deze kan opleveren.
Omdat de voordelen van SCAM vaak slechts marginaal of volledig afwezig zijn, wegen zelfs relatief kleine risico’s zwaar mee. Hieruit volgt dat de risico-batenverhouding van veel SCAM-behandelingen niet positief is. Dit betekent dat consumenten twee keer moeten nadenken voordat ze SCAM gebruiken of aanbevelen.
Misinformatie begint al bij persbericht onderzoek
Direct in aansluiting op Ernst liet Dr. Marleen Finoulst, arts, medisch journalist, auteur, hoofdredacteur van www.gezondheidenwetenschap.be, zien hoe misinformatie kan ontstaan en hoe zij factchecken gebruiken om misinformatie tegen te gaan.
Helaas ligt de basis van veel foute informatie al bij de wetenschap zelf. Berichten gebaseerd op nieuw medisch onderzoek dat onvolledig en ongenuanceerd in de media belanden. “Men vergeet bijvoorbeeld te vermelden dat het om een laboratoriumonderzoek gaat, een kleine proef, bij een beperkt aantal mensen. Ook zien we vaak dat verbanden die niet causaal zijn, wél worden voorgesteld als oorzakelijke verbanden.”
“Zijn het hierbij de media die de fout in gaan? Of is er meer aan de hand? We hebben gaandeweg ontdekt dat het aan de bron al misgaat. De onderzoekers, de universiteiten en de ziekenhuizen, die met het nieuws naar buiten komen willen graag in de media komen. Dit is belangrijk om meer kans te hebben op onderzoeksgeld. Ze nemen dan een communicatiebureau in de arm voor een persbericht en de verwachting is dan ook dat dit bericht de media haalt. En dan gaan ze dat persbericht nog een beetje opleuken, hetgeen verder vertekent. En dan is er de journalist, die krijgt soms honderden persberichten per dag, en pikt daaruit wat hij opvallend vindt. Zonder dat hij echt gaat kijken wat er in het oorspronkelijke onderzoek stond. Daar is vaak geen tijd voor, en ook geen opleiding. Hoe beoordeel je als journalist of iets een goed onderzoek is?”
“We merken dat wetenschapsjournalisten eigenlijk dun gezaaid zijn, zeker in Vlaanderen. Soms bellen ze dan nog wel de onderzoekers, maar die doen er dan nog graag een schepje bovenop. En dan zorgt de eindredacteur vaak nog voor een spectaculaire kop. Niet noodzakelijkerwijs ook correct.
De grootste website in Vlaanderen is hln.be – Het Laatste Nieuws – en al die nieuwsberichten worden in Nederland gemaakt, door één bureau, dat verschillende kranten bedient en vaak zorgt dat nieuws in de media komt met een titel die eigenlijk de lading niet dekt, maar er wel voor zorgt dat mensen erop klikken (Clickbait).”
Wetenschapsontkenning
“Dan is er ook nog een groeiende wetenschapsontkenning. Je hoeft daarvoor alleen maar naar de VS te kijken waar nu een kwakzalver Secretary of Health is, en alle complottheorieën die meer en meer lucht krijgen via social media. Zeker sinds COVID hebben we gemerkt dat het wantrouwen is toegenomen, niet afgenomen. Omwille van maatregelen die er geweest zijn en die het wantrouwen hebben gevoed. En mensen durven nu met hun desinformatie naar buiten te komen, want ze zien voorbeelden, celebrities en politici die dat ook doen.”
“En daartegenover staat dan de wetenschap, die eigenlijk heel complex is. Wetenschappers proberen genuanceerde verhalen te brengen, maar mensen willen een simpele boodschap. Of nog beter gezegd: social media gedijen het beste bij een simpele boodschap.
Social media verbieden of sterker reguleren, óf – wat nu gebeurt – mobieltjes buiten de scholen laten, lijkt een mogelijke oplossingsrichting, zij het zeer moeizaam. Wat ons betreft ligt een belangrijke sleutel bij het onderwijs en het op jonge leeftijd vertrouwd maken van jonge mensen met het kunnen onderscheiden van zin en onzin. We moeten ze leren dat influencers op TikTok niet het patent op de waarheid hebben. Integendeel. En hen aanmoedigen (en leren) kritisch te blijven denken.”