Nikola Tesla had talloze ingenieuze ideeën, waarvan er veel als belangrijke technologische ontwikkelingen uitpakten, maar toch ook een flink aantal dat vooral als sciencefiction moet worden beschouwd.
door Pepijn van Erp, Skepter 36.4 (2023)
‘TOEN ik nog studeerde, bedacht ik een vliegtuig dat heel anders was dan de huidige. Het onderliggende principe ervan was goed, maar het kon niet in praktijk worden gebracht bij gebrek aan een toereikende motor. In de afgelopen jaren heb ik dit probleem opgelost en nu wil ik vliegmachines maken zonder vleugels, rolroeren, propellers en andere aanhangsels, die immense snelheden kunnen bereiken en in de nabije toekomst waarschijnlijk krachtige argumenten voor vrede zullen leveren. Met de juiste instellingen zal het mogelijk zijn om een raket van dit type in de lucht te schieten en bijna exact op de aangewezen plek te laten vallen, die duizenden kilometers ver weg kan zijn.’
Gezien de strijd in Oekraïne, waar drones en precisiemunitie de hoofdrol spelen, komen deze woorden als een rake voorspelling over — behalve dan dat de vrede niet bepaald dichterbij lijkt te komen. Nog opmerkelijker wordt de tekst als je beseft dat die in 1919 door Nikola Tesla geschreven werd in een van zijn gepubliceerde autobiografische essays, die pas in 1983 als My inventions in boekvorm verschenen.
Intrigerend
De combinatie van een wel heel rijke fantasie en een reeks briljante uitvindingen die de wereld werkelijk hebben veranderd, maakt Tesla tot een uniek en intrigerend figuur. Niet verwonderlijk dat de oprichters van het automerk dat in de afgelopen twintig jaar uitgroeide tot een van de grootste beursgenoteerde bedrijven Tesla’s naam ‘leenden’ — ook al omdat hij in ditzelfde essay al een zelfrijdende elektrische auto beschrijft.
Maar niet alleen serieuze ondernemers voeren Tesla graag op als voorbeeld, ook bij pseudowetenschappers kom je hem regelmatig tegen.
Zaken
Tesla werd in 1856 geboren in Smiljan, een stadje in het huidige Kroatië. Hij studeerde natuurkunde, techniek en filosofie aan de universiteiten van Graz en Praag, en begon in Boedapest in 1881 als hoofdingenieur bij het plaatselijk telefoonbedrijf. Al een jaar later vertrok hij naar Parijs om bij de Continental Edison Company te gaan werken, vooral met lichtsystemen, dynamo’s en motoren. Zijn technisch vernuft trok de aandacht en hij werd regelmatig op reis gestuurd om problemen bij andere Edison-bedrijven op te lossen.
Edison
In 1884 emigreerde Tesla naar de Verenigde Staten om bij Edison zelf te gaan werken, maar de twee kregen al snel ruzie. Geen wonder: hun ideeen over de zin van het uitvinden verschilden hemelsbreed. Edison was vooral gericht op het zakelijk succes van de uitvindingen van zijn werkplaats, terwijl Tesla voornamelijk bezig was met het ‘pure’ uitvinden en ontdekken.
Nadat Tesla ontslag had genomen bij Edison en zijn eigen bedrijf was begonnen, richtte hij zich vooral op het ontwikkelen en patenteren van nieuwe producten. Ongetwijfeld is de wisselstroommotor zijn grootste succes geweest. Naar eigen zeggen had hij die al helemaal uitgedacht toen hij nog in Boedapest werkte, maar een octrooi op de meerfasige inductiemotor kwam er pas in 1887 toen Tesla zijn eigen bedrijf en werkplaats had opgezet. Hij bracht zijn octrooien aan de man via zijn steeds populairdere publiekslezingen, waarin hij spectaculaire demonstraties gaf waar de vonken, soms letterlijk, vanaf spatten. De octrooien gaf hij in licentie aan bedrijven, hij verdiende aan de royalty’s.
Een groot nadeel van deze aanpak is natuurlijk dat licenties meer waard kunnen zijn dan octrooien, en dat de geldstroom hoe dan ook opdroogt als de octrooien aflopen. Het overkwam Tesla in 1905 met zijn belangrijkste octrooi: sindsdien moest hij steeds op zoek naar financiers.
Aardbevingsmachine
Tesla was vooral geïnteresseerd in het genereren van steeds hogere elektrische frequenties en in resonantieverschijnselen waarmee zeer hoge spanningen konden worden opgewekt. De stoommachines die zijn generatoren aandreven, deden soms zijn complete laboratorium schudden.
Maar daar bedacht Tesla direct een toepassing voor: hij zette mensen op een steeds sterker trillend plateau, met als gevolg dat die al snel een bezoek aan het kleinste kamertje moesten brengen. Deze ‘mechanische therapie’ propageerde hij als middel om allerlei kwalen te verhelpen, of om er jeugdige energie mee terug te winnen. Mark Twain was er een fan van.
Ook ontwikkelde Tesla een draagbaar apparaat waarmee hij, zei hij, zelfs gebouwen en bruggen in heftige trilling kon brengen door het slechts korte tijd op een stalen draagbalk te plaatsen. De Mythbusters deden in 2006 een vergeefse poging het effect te reproduceren.
Het is waarschijnlijk een van de vele sterke verhalen die Tesla jaren later heeft verteld. Net als het verhaal dat zijn stampende machines in de omgeving van zijn werkplaats een kleine aardbeving hadden veroorzaakt, wat hem op politiebezoek was komen te staan na meldingen van verontruste bewoners die hun hele hebben en houden vervaarlijk zagen trillen.
Torpedoboten
Niet alleen vliegmachines, ook vaartuigen zouden radiografisch bestuurbaar kunnen zijn, bedacht Tesla. In 1898 demonstreerde hij in een speciaal aangelegde vijver in Madison Square Garden zijn eerste telautomaton, een bootje. Een toepassing die Tesla voorzag was om zulke onbemande, op afstand bestuurbare, boten als bommen op een vijandelijke vloot af te sturen. Eigenlijk weer een akelig precieze voorspelling van de zee-drones die Oekraïne een aantal maal met succes wist in te zetten tegen Russische schepen en havens.
Ook In Tesla’s tijd zouden deze bootjes, veronderstel ik, een verrassing van korte duur zijn: met een sterkere zender zou de vijand namelijk de besturing eenvoudig kunnen overnemen — een kwestie van het opsporen van de gebruikte frequenties. De enige beveiliging die het systeem bood, was dat die frequenties vooraf ingesteld moesten zijn, iets als digitale codering was nog niet mogelijk. Tesla voorzag echter wel dat zijn boot uiteindelijk zelfstandig kon opereren, en niet alleen een vooraf ingestelde route zou kunnen afleggen, maar ook beslissingen zou kunnen nemen met behulp van kunstmatige intelligentie.
Wardenclyffe
Tesla’s grootste project was de constructie van een enorme energiecentrale in het badplaatsje Shoreham, honderd kilometer ten oosten van New York. Het project begon in 1901 en bouwde voort op de experimenten die Tesla vooral in zijn laboratorium in Colorado Springs in 1899 had uitgevoerd: hij wilde elektrische stroom zonder stroomdraad versturen.
In een notendop was Tesla’s idee dat hij energie in de aarde kon pompen en daarmee een resonerende voorraad aan energie kon opslaan, als in een staande golf. Overal op aarde zou iemand die energie eenvoudig kunnen aftappen door een ontvanger in de grond te slaan. De stroomkring zou gesloten moeten worden via de lucht, daarvoor diende de toren dan als ontvanger.
In theorie leek het allemaal wel aardig onderbouwd en tot op zekere hoogte bevestigden de experimenten in Colorado Springs dat het mogelijk zou zijn.
Maar ook hier kunnen we vaststellen dat Tesla zijn successen enorm overdreef. Zo beweerde hij dat hij met zijn draadloze systeem veertig kilometer verderop tweehonderd gloeilampen had laten branden, maar daar is geen enkel bewijs voor. In de directe nabijheid van zijn laboratorium was het wel gelukt om een aantal lampen te laten gloeien, maar dan hebben we het over afstanden van enkele tientallen meters. Daarmee haal je natuurlijk minder makkelijk investeerders over de streep.
Beroemd zijn ook de foto’s die in zijn laboratorium gemaakt zijn, waarop Tesla te midden van gigantische elektrische ontladingen heel ontspannen een boek zit te lezen. De opnames werden gemaakt met dubbele belichting: bij het fotograferen van Tesla op zijn stoel stond de apparatuur uit. De kunstmatige bliksemschichten waren wel echt, en moesten, om het idee van de draadloze energie overeind te houden, steeds krachtiger worden zodat er voldoende energie de aarde in ging. In de toren in Shoreham zou het op nog grotere schaal moeten gebeuren. Daarvoor werden bijvoorbeeld ook ijzeren pijpen maar liefst honderd meter in de grond geboord om de stroom de aarde in te geleiden.
Pensioentje
In 1915, nadat zijn plannen voor draadloze energie met de Wardenclyffe Tower op een fiasco waren uitgedraaid, raakte Tesla min of meer aan lager wal. Hij was al behoorlijk excentriek, maar trok zich nu steeds meer terug. Vrienden regelden uiteindelijk wel dat hij vanaf 1934 een klein pensioen kreeg van Westinghouse, het bedrijf dat groot geworden
was dankzij zijn uitvindingen. Hij trok nog steeds graag de aandacht van de media, en ging jaarlijkse persconferenties houden waarin hij hoog opgaf over zijn ideeën en uitvindingen. Deze verhalen vielen in goede aarde bij de pers, maar hadden al snel meer met sciencefiction van doen dan met serieus onderzoek.
Maar toch, af en toe leek er weer iets tussen te zitten waar bedrijven wel geïnteresseerd in waren. Het spannendst was de ‘dodelijke straal’ die Tesla onthulde in 1934, een wapen dat stralen kwikdeeltjes kon afschieten met zo veel energie dat ze over een afstand van vierhonderd kilometer een vloot van duizenden vijandelijke vliegtuigen zouden kunnen neerhalen en legers van miljoenen soldaten in een klap dood doen neervallen.
Top secret
Tesla overleed in januari 1943. De Amerikaanse regering maakte zich zorgen dat tussen al zijn materiaal ook informatie zou zitten die maar beter niet in vreemde handen kon vallen, bijvoorbeeld over dat deeltjeskanon. Helemaal ongegrond was die zorg niet: de neef van Tesla, die het beheer over de nalatenschap had verkregen, had banden met de communistische partizanenleider Tito.
De FBI nam uiteindelijk ‘twaalf afgesloten metalen kisten, een stalen kast, vijfendertig metalen blikken, vijf vaten en acht hutkoffers’ in beslag. Pas na de oorlog werden deze onderzocht. De opdracht ging naar de directeur van het High Voltage Research Laboratory van het MIT, John Trump — een oom van Donald.
Bij de documenten trof Trump weinig aan dat gevaarlijk zou kunnen zijn bij publicatie, maar voor de zekerheid liet hij toch het artikel van Tesla uit 1937 over het deeltjeskanon top secret verklaren.
Het dossier zou uiteindelijk in 1951 vrijgegeven worden, maar de complottheorieën gingen ook daarna rustig verder. Zelfs tot aan de verkiezingscampagne van Donald Trump: als president zou hij de geheimen van Tesla, die zijn oom ongetwijfeld achterover had gedrukt, stellig gaan inzetten voor het welzijn der gehele mensheid.
Paranormaal
Hoewel Tesla op allerlei terreinen nogal spiritueel overkomt, moest hij niets hebben van de paranormale zaken die in zijn tijd brede belangstelling genoten, ook bij de intellectuele klasse waarin hijzelf verkeerde. Voor Tesla kwam dat allemaal neer op een gebrek aan voorstellingsvermogen.
Hij beweerde dat hij, door zich ‘met mijn ongewone geest’ sterk te concentreren, prima kon analyseren en visualiseren welke oorzaken tot welke gevolgen leiden:
Gebrekkige observatie is slechts een vorm van onwetendheid en verantwoordelijk voor de vele morbide denkbeelden en dwaze ideeën die heersen. Niet meer dan een op de tien mensen gelooft niet in telepathie en andere paranormale manifestaties, spiritisme en communicatie met de doden, en weigert te luisteren naar welwillende of kwaadwillende misleiders.
Slechts eenmaal had Tesla, bekent hij in My inventions, een soort bovennatuurlijke ervaring. In 1892, na een discussie over spiritisme waarin hij bijna overtuigd was geraakt van de argumenten van zijn grote vriend en voorbeeld William Crookes, wachtte hij de hele nacht gespannen af. Pas tegen de ochtend viel hij in slaap en zag engelachtige figuren in zijn kamer, van wie er één langzaam trekken van zijn moeder begon te vertonen. Hij werd wakker van ‘onbeschrijflijk mooi meerstemmig gezang’. Tesla werd overvallen door de zekerheid dat zijn moeder zojuist was overleden. Het bleek te kloppen.
Ik zocht lange tijd naar de oorzaak van deze vreemde manifestatie en tot mijn grote opluchting slaagde ik na vele maanden van vruchteloze inspanning. Ik had een schilderij gezien van een gevierd kunstenaar, waarop een van de seizoenen allegorisch was afgebeeld in de vorm van een wolk met een groep engelen die in de lucht leek te zweven. De muziek kwam van het koor in de nabijgelegen kerk tijdens de vroege mis op paasmorgen. Dit verklaarde alles bevredigend, in overeenstemming met wetenschappelijke feiten.
Tesla activeert ook zelfgenezend vermogen
Het laten vallen van termen als ‘frequenties’ en ‘resonantie’ is voor professionele onzinverkopers al voldoende om de naam van Nikola Tesla erbij te slepen. Het enige wat Tesla — soms — aan hun uitvindingen heeft bijgedragen, is een elektrisch componentje dat hij bedacht en dat je in tal van gewone elektrische apparaten nog steeds tegenkomt, de teslaspoel.
De Multi wave oscillator, ontwikkeld door de Russisch-Franse Georges Lakhovsky (1869–1942), bestaat uit twee ringvormige antennes, waartussen de patiënt moest plaatsnemen. Lakhovsky beweerde er kanker mee te kunnen genezen. Volgens een van de vele huidige aanbieders is het
een resonantietoestel dat werkt met hoogfrequente trillingen en dat op subtiele wijze een breedspectrum aan natuurlijke frequenties produceert. Het toestel brengt de cellen van het lichaam in de juiste frequentie en stimuleert zo het immuunsysteem en activeert het zelfgenezend vermogen.
Onderdeel van het ontwerp is een teslatransformator en dus kan de grote uitvinder worden genoemd. Royal Raymond Rife (1888–1971) bouwde eind jaren dertig een apparaat dat met licht van een specifieke frequentie — de mortal oscillation rate — ziektekiemen heel selectief zou kunnen uitschakelen. In 1954 bracht hij het op de markt onder de naam Beam ray; er werden er zeventien gemaakt. De werking wordt gezocht in de theorieën van Tesla, maar veel verder dan het melden van ‘hoge frequenties’ en ‘hoge voltages’ gaat het niet.
De BioCharger — ‘Reach your body’s full potential by boosting your energy’ — combineert de twee ideeën. De fabrikant stopt er zo te zien eveneens een heuse teslaspoel in. Het hoge voltage moet ervoor zorgen ‘dat je celmembranen makkelijker nutriënten en hormonen doorlaten’. Spreekt voor zich dat je daarvoor best meer dan 15 000 euro mag neertellen…
Het winnen van ‘vrije energie’ uit de ether is sinds Tesla door velen als een serieuze mogelijkheid geclaimd. Meestal slechts in weinig concrete, louter theoretische beschouwingen. Die van Thomas Henry Moray (1892– 1974) zijn een vroege uitzondering. Hij probeerde in de jaren twintig en dertig octrooi te verkrijgen op zijn Moray valve en zijn Radiant energy device. Tevergeefs, want het octrooibureau nam toen al jaren geen aanvragen meer in behandeling voor apparaten die in feite een perpetuum mobile zijn (zie ook Skepter 2001, nr. 4).
