Uit het konijnenhol
door Pepijn van Erp – Skepter 31.4 (2018)
Ook de lezer van Skepter zal het wel eens overkomen: een familielid of geliefde blijkt iets te veel gesnoept te hebben van de bedorven vruchten aan de boom der kennis, de schijnbaar voedzame hapjes die met complottheorieën zijn doordrenkt en die uiteindelijk het denken vergiftigen. Is het iemand om wie je geeft, dan voel je je waarschijnlijk ook geroepen de dierbare weer van de ongesteldheid af te helpen, maar dat blijkt vaak niet zo’n eenvoudige klus. In Escaping the rabbit hole biedt Mick West de helpende hand.
Koop het boek vooral niet als je verwacht er tips en trucs in aan te treffen om de andersdenkende te kunnen verpletteren in een debat, of hem voor gek te zetten. Beschouw hem of haar vooral als ‘vriend’, stelt West nadrukkelijk. Globaal gezien is het stappenplan dat hij geeft om die vriend te helpen ontsnappen ‘uit het konijnenhol’ (de verwijzing naar Alice zal duidelijk zijn) niet erg opzienbarend, maar de manier waarop West het systematisch uitwerkt, maakt dit een inspirerend boek.
Het allerbelangrijkste is heel goed te luisteren naar wat je vriend denkt en waarom. Daarvoor is uiteraard nodig dat je wederzijds vertrouwen opbouwt, bijvoorbeeld door te zoeken naar onderwerpen waar je het wel met elkaar over eens kunt zijn. Probeer vervolgens de denkfouten van je vriend te ontdekken en te zien waar hij mogelijk een gebrek aan kennis heeft. Probeer hem in alle openheid en eerlijkheid met nieuwe informatie in aanraking te brengen. En heb geduld. Het heeft meestal geen enkele zin om door te drukken, dan zal je vriend zich eerder verder ingraven.
Terugslag
Dat verder ingraven kennen we vanuit de psychologie als het backfire effect. Door sommigen ook wel aangegrepen om te waarschuwen tegen het ontmaskeren van complottheorieën, want daarmee zou je het alleen maar erger maken. West wijst op recent onderzoek dat laat zien dat dat gevaar waarschijnlijk erg meevalt. Het geven van gedetailleerde, feitelijke informatie om te laten zien waarom een verklaring uit een complottheorie niet klopt, zal niet zo snel terugslaan. Als je tenminste maar voorkomt dat er ook nog communicatiestoornissen optreden.
West laat zien dat het erg nuttig kan zijn om uit te vogelen welke complottheorieën je vriend nog wel gelooft en welke ook hem te ver gaan. Waar legt hij de grens? In het boek rangschikt West de bekendste complottheorieën naar gekkigheid. Dat levert een spectrum op dat loopt van Big Pharma aan de plausibele kant, tot het geloof in de platte aarde en een geheime wereldregering van reptielen aan het andere uiterste. Het is hierbij wel goed te bedenken dat er binnen een complottheorie nog veel diversiteit mogelijk is. Bij chemtrails varieert het bijvoorbeeld van geheime wetenschappelijke experimenten om het klimaat te beïnvloeden — waarbij de vliegtuigstrepen alleen wolkvorming bevorderen — tot een grootschalig sproeiprogramma van giftige stoffen waarmee de overheid de bevolking probeert te decimeren.
Als je vrij precies weet waar je vriend de grens door dit complottenspectrum trekt, kan dat je bijvoorbeeld helpen om de vermeende expertise van de aanjagers van complottheorieën te ondermijnen. Iemand die voor je vriend zinnige argumenten geeft over wat er bijvoorbeeld op 9/11 is gebeurd, gelooft misschien ook in de grootscheepse cover-up van ufo’s, terwijl zoiets ook je vriend veel te ver gaat. Dat kan dan een opening bieden om het gesprek aan te gaan over wat betrouwbare informatie is en hoe je expertise moet beoordelen.
Studie
Het verstrekken van betrouwbare informatie is overigens vaak nog niet zo eenvoudig en het zal van jezelf ook de nodige studie vergen. Voor een viertal belangrijke complottheorieën geeft West wel uitgebreid aan wat de kerngedachtes zijn, welk bewijs ervoor wordt aangedragen en natuurlijk waarom het niet klopt. Het gaat om chemtrails, 9/11, aanslagen die het stempel ‘valse vlag’ krijgen en ten slotte het platte-aardegeloof. Bij al deze theorieën vertelt West ook het verhaal van iemand die diep in deze theorieën vastzat, daar toch is uitgekomen en hoe dat is gegaan. Die verhalen bieden zeker hoop dat je missie niet bij voorbaat kansloos is.
Er is de laatste tijd veel onderzocht en geschreven over complotdenkers en wat hen drijft. Veelal gaat het dan om observaties die alleen op groepsniveau iets zeggen, bijvoorbeeld dat iemand met bepaalde persoonlijkheidstrekken een wat grotere kans heeft om complottheorieën te omarmen. In de praktijk heb je daar niet zoveel aan: bijna iedereen kan op een gegeven moment in het konijnenhol vallen. Bij de voorbeelden die West in het boek geeft, begint de afdaling vaak met het lezen van een boek of het zien van een video op Youtube.
Het is verontrustend te lezen hoe snel en hoe diep normale mensen soms kunnen wegzakken in een moeras van onzin, maar dit boek levert zeker handvatten om ze te helpen. Mick West is de oprichter van webforum Metabunk.org, waar op vaak minutieuze wijze claims van complotdenkers worden geanalyseerd. Het forum is een goudmijn voor goede debunks rond 9/11 en chemtrails.
Mick West: Escaping the rabbit hole: how to debunk conspiracy theories using facts, logic, and respect. New York: Skyhorse Publishing; 304 pagina’s, € 20,00