.
In het dagelijks leven loop je als skepticus tegen heel andere zaken aan dan klassieke skeptische thema’s als homeopathie of een platte aarde. Dubieuze kleurentests op werk, vasten zou gezond zijn, en de kracht van positieve mindsets. Skepsis-podcastpresentator Richard Engelfriet sluist u door alledaagse skepsis. Deze keer: zijn we individualistischer dan ooit?
Op 30 mei 2022 scheurde een idioot met 117 kilometer per uur vlak langs mijn huis. Hij reed een voetganger aan, die ter plaatse overleed. Over het slachtoffer heeft de dader zich geen seconde bekommerd. Hij reed door. Toen ik naar buiten rende, was ik in shock. Wat een walgelijke daad. In wat voor een samenleving leven we eigenlijk? Precies dat gesprek voerde ik al snel met tientallen buurtbewoners, die allemaal naar buiten waren gekomen om te helpen. De één had 112 al gebeld, de ander bekommerde zich om het stoffelijk overschot van het slachtoffer. Anderen stuurden opnames van het ongeluk door naar de politie, die de dader al snel in de kraag zou vatten (hij kreeg vijf jaar cel).
Wie enkel kijkt naar het gedrag van die doorrijder, ziet een asociale samenleving die ongekend individualistisch is geworden. Maar waarom zou één klootzak die doorrijdt na een dodelijk ongeval zwaarder tellen voor die beeldvorming dan tientallen burgers die direct na die klap naar buiten liepen en hulp boden? En wat te denken van al die politieagenten en ambulancebroeders die binnen luttele minuten ter plaatse waren? En hoe past het feit dat mijn gemeente binnen een jaar na het ongeval de plaats delict heeft omgebouwd naar een 30-kilometer zone met drempels en wegversmallingen – waardoor herhaling is uitgesloten – in diezelfde beeldvorming?
De grote denkfout die hierachter schuilgaat, is onze verwachting dat individualisme en individualisering hand in hand zouden gaan. Individualisme gaat over het streven naar meer autonomie. Dat is feitelijk waarneembaar in bijvoorbeeld ons dalende kerkbezoek en het afnemend aantal vakbondsleden. Individualisering staat voor de trend dat de samenleving – met al die individuen die streven naar autonomie – minder gemeenschapszin zou ontwikkelen. Dat het alleen maar gaat om ikke, ikke en de rest kan stikken.
En daar gaat het mis. Uit onderzoek blijkt iedere keer dat we weliswaar meer streven naar autonomie dan vroeger, maar dat dat niet leidt tot een losgeslagen samenleving waar niemand naar een ander omkijkt. Tot die ontdekking kwamen onderzoekers Loek Halman en Josette Gevers al in 1990 op basis van cijfers van de European Value Study. Ook geluksprofessor Ruut Veenhoven ziet geen toename van wantrouwen, stress en ongeluk. Het vorige nummer van Skepter besteedde ook al aandacht aan deze opmerkelijke paradox, waarbij we blijkbaar een stuk negatiever denken dan de werkelijkheid is.
Afglijden
Tot die conclusie kwamen ook Alain Cohn en zijn team Zwitserse onderzoekers. Zij vroegen aan mensen of ze dachten dat portemonnees met geld teruggebracht zouden worden. Respondenten gaven massaal aan dat portemonnees waar meer geld in zat, minder vaak zouden terugkomen. Toen de onderzoekers vervolgens meer dan 15 duizend (!) portemonnees in meer dan 40 landen daadwerkelijk achterlieten, waren het juist de portemonnees met het meeste geld die het vaakst terugkwamen.
Ook verdacht is dat pleitbezorgers van individualisering en moreel verval steevast een soort lineaire lijn naar beneden zien gaan. Zo claimde opiniemaker Jort Kelder in een radio-interview uit 2022 dat we moreel aan het ‘afglijden’ zijn. De Amerikaanse politicoloog Robert Putnam beweert in Bowling Alone (2000) dat burgers steeds minder gemeenschapszin en moreel engagement zouden hebben. Nooit hoor je eens iemand beweren dat het een tijdje goed ging, vervolgens wat minder, dan weer een voorzichtige stijging en sinds drie jaar weer een achteruitgang. Het is altijd een huiveringwekkende lijn naar beneden.
Die lineaire lijn is eigenlijk nergens te vinden. Het aantal moorden, straatgeweld en inbraken is zelfs afgenomen, net zoals het aantal meldingen van huiselijk geweld bij Veilig Thuis. Geweld tegen hulpverleners laat een grillig beeld zien, met stijging en daling door de jaren heen. Voetbalgeweld idem dito. Simpel samengevat: mensen streven dus weliswaar meer dan vroeger naar autonomie, maar rapen ook propjes van de grond en maken zich druk om de situatie in de wereld. Sterker nog, misschien doen we dat wel meer dan vroeger. Vijftig jaar geleden fietste immers nog niemand een berg op om geld op te halen voor kankeronderzoek.
Recent onderzoek bevestigt deze stelling dat juist in landen waar mensen meer streven naar autonomie, misschien wel mínder moreel verval optreedt. Een meta-studie van Spadaro en Yuan naar 511 experimenten rondom samenwerken (gedaan tussen 1956 en 2017 onder totaal meer dan 60.000 deelnemers) liet zien dat mensen juist iets beter zijn gaan samenwerken, in plaats van de verwachte achteruitgang. De verklaring zou kunnen liggen in het feit dat mensen die streven naar autonomie vaker interacties moeten aangaan met nieuwe mensen, wat vertrouwen en samenwerking bevordert.
Laat helder zijn: natuurlijk is het gerechtvaardigd om u boos te maken om idioten die doorrijden na een dodelijk ongeval. En laten we ons vooral druk blijven maken om de achteruitgang van het aantal democratie.n, het klimaat en onzinfluencers die vaccins en zonnebrand in een kwaad daglicht stellen. Maar laten we stoppen met de uitspraak dat er sprake is van losgeslagen individualisering, als we daar geen fatsoenlijke dataset bij hebben. Misschien mogen we op basis van alle data zelfs voorzichtig stellen dat de huidige tijd behoorlijk beschaafd is. Mits u niet teveel tijd doorbrengt op X uiteraard.
Richard Engelfriet is schrijver en podcastmaker bij Stichting Skepsis.
Kom ook naar het Skepsiscongres 2025
Vroeger was alles beter
Zaterdag 1 november 2025, Eenhoorn Amersfoort
9:00 – 17:30 u