Tandpasta ligt onder vuur. Tandartsen krijgen ouders in de stoel die niet willen dat hun kinderen fluoridetandpasta gebruiken. Intussen wil de gezondheidsminister van de VS fluoride uit het kraanwater verbannen. Terecht?
door Paul Serail – Skepter 38.2 (2025)
‘RAAD eens’, vraagt Cor van Loveren: ‘Het is begin jaren zeventig. Hoeveel gaatjes denk je dat een kind van vijf gemiddeld had?’ Het antwoord: achttien. ‘In haast elke tand zat wel een gat.’ Gemiddeld genomen dan. Er waren ook tanden met meerdere gaten, aldus de voormalig hoogleraar preventieve tandheelkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Tegenwoordig is dat wel anders. Het grote verschil: tandpasta met fluoride. Fluoride beschermt tegen gaatjesvorming. Maar in een vragenlijst van televisieprogramma Radar uit 2022 gaf zestien procent van de 17.000 deelnemers aan dat ze liever tandpasta zonder fluoride hebben. Er waren altijd al mensen die liever, laten we zeggen, natuurlijk leven. De laatste jaren zien tandartsen een nieuwe groep fluorideweigeraars. Woorden als ‘grachtengordel’, ‘haverlatte’ en ‘bakfiets’ zouden op deze ouders van toepassing kunnen zijn, met als hobby misschien yoga. En scrollen natuurlijk: gezondheidsgoeroes op Instagram beweren dat fluoridetandpasta schadelijk is. Influencers als Theo Bergmann en Tamara Elbaz, die op het platform respectievelijk 711.000 en 153.000 volgers hebben. Wat doet fluoride met onze tanden? En waarom zou je dat niet willen?
Inbouwhulp
In de mond leven miljarden bacteriën, zeker 700 soorten zijn al geteld. Die horen daar en beschermen het tandvlees en de tanden tegen schade, en helpen voedsel alvast een beetje verteren. Voer je deze micro-organismen suiker, dan gaan ze zuren maken. Dat is minder handig. Het glazuur dat onze tanden bedekt, is enorm stevig materiaal. Maar het kan niet tegen zuur, legt Wil van der Sanden uit. Hij is voorzitter van het Wetenschappelijk Adviescollege van het Ivoren Kruis, de Nederlandse Vereniging voor Mondgezondheid. ‘Het glazuur lost op.’ Dat hoeft niet erg te zijn. Het glazuur herstelt zichzelf namelijk.
“Waarom zou je teruggaan naar de jaren vijftig en tandpasta zonder fluoride kopen?“
De ingrediënten voor tandglazuur, calcium en fosfaat, dobberen van nature in ons speeksel. Samen vormen ze hydroxyapatiet, het spul waaruit glazuur bestaat. ‘Dat gaat vanzelf’, voegt Van Loveren toe. Het enige dat nodig is voor deze ‘remineralisatie’, is tijd. Als je tijdens een dag op maximaal zeven momenten iets eet of drinkt, heeft je mond genoeg tijd om de zuurgraad terug naar neutraal te krijgen voor de reparatie van je gebit. Nu komt het probleem. Mensen hebben de neiging om vaker dan zeven keer op een dag te eten en drinken. De tanden krijgen dan eerst een zuuraanval te verduren, proberen te herstellen, maar bij een volgende kop koffie klotst de volgende lading suiker alweer tegen de kiezen. De schade stapelt op. Zo ontstaat uiteindelijk een gaatje. Maar gelukkig is er fluoride. Als je je tanden poetst, dan borstel je etensresten weg, en een deel van de bacteriën. Na een poetsbeurt met fluoridetandpasta wordt de fluoride ingebouwd in het nieuwe glazuur, legt Van Loveren uit. Er ontstaat fluorideapatiet in plaats van hydroxyapatiet. Dat inbouwproces gaat met tandpastafluoride sneller dan zonder, zodat eventuele suikerschade sneller hersteld is. En het met fluoride gerepareerde glazuur kan meer hebben. Het lost pas op bij sterkere zuren.
Vergiftigingen
Maar nu zijn er ouders die kiezen voor dure natuurlijke tandpasta, zonder fluoride. ‘In combinatie met meer gaatjes’, merkt Van der Sanden op. Waarom zou je teruggaan naar de jaren vijftig en tandpasta zonder fluoride kopen? ‘Op internet wordt van alles geschreven’, zag Van der Sanden. Fluoride wordt vaak gelinkt aan fluorgas, valt Van Loveren op. In 1930 hing er bij Luik dikke smog, afkomstig uit fabrieksschoorstenen, die 63 mensen doodde. Een belangrijk ingrediënt van de giftige lucht was waterstoffluoride, bleek later. ‘Maar in tandpasta zit natriumfluoride’, relativeert Van Loveren. ‘Dat is een heel andere verbinding.’ Het is alsof je beweert dat keukenzout, oftewel natriumchloride, schadelijk is door het te vergelijken met een ander molecuul met een chloorverbinding, ook al hebben de twee chemisch niets met elkaar te maken.
Hoe onschuldig is natriumfluoride?
Er zijn mensen aan overleden. In de keuken van het Oregon State Hospital in de VS werd poeder tegen kakkerlakken per ongeluk aangezien voor melkpoeder, in 1942. Er zat natriumfluoride in. Het belandde in een roerei waarna 47 psychiatrische pati.nten overleden. Er zijn ook een paar zelfdodingen bekend. Zo beschreven artsen in het wetenschappelijke tijdschrift Cureus de casus van een 21- jarige vrouw in de VS die in 2019 natriumfluoride in poedervorm had opgegeten. Ze overleefde het niet. En er is het treurige voorbeeld van een driejarig kind dat in 1974 voor het eerst naar de tandarts ging. De jongen kreeg een sterke fluoridegel op zijn tanden en een beker met water, om het weer weg te spoelen. Alleen spuugde hij het spul niet uit, maar dronk het op. In het Brookdale Hospital in New York moest hij urenlang wachten op behandeling. Uiteindelijk was het te laat. Sterfgevallen zijn zeldzaam. Wel zien ziekenhuizen regelmatig kinderen die tubes tandpasta hebben leeggegeten. Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum telde 301 telefonische meldingen van mensen die in 2023 te veel tandpasta hadden binnengekregen. 285 daarvan waren kinderen van vier of jonger die uit de tube hadden gesnoept.
Ter vergelijking: dat jaar waren er 739 meldingen over tabletjes met vitamine D, respectievelijk 455 en 435 meldingen gingen over wasmiddel en vaatwastabletten. Het aantal meldingen over paracetamol loopt in de duizenden. Alle voorbeelden tot nu toe gaan over acute vergiftiging: mensen krijgen in één keer heel veel fluoride binnen. Maakt dat tandenpoetsen tot een gevaarlijke hobby? Als je zou willen, kun je een hoop narigheid bij elkaar googelen: hoofdpijn, buikpijn, misselijkheid, concentratieverlies, duizeligheid, depressie. Fluoridetandpasta krijgt zelfs de schuld van dementie. ‘Je moet twee dingen onderscheiden’, zegt Van Loveren. ‘Acute toxiciteit, omdat je bijvoorbeeld een hele tube leegsnoept, of dagelijks gebruik van een klein beetje tandpasta op de borstel.’ Aan dat laatste langetermijngebruik rekent Van Loveren even. ‘Als je voor je kinderen twee keer per dag een halve centimeter peutertandpasta op de borstel doet, dan zit daar 0,11 milligram fluoride in.’ Na de poetsbeurt spugen ze de tandpasta uit, ze spoelen een paar keer, en een deel van de tandpasta blijft op de borstel zitten.
Loert er gevaar? Nee. De European Food Safety Authority (EFSA) zette in 2005 een aantal onderzoeken op een rij. Voor kinderen van een tot drie jaar oud stelde de EFSA een veilige hoeveelheid van 1,5 milligram fluoride per dag vast. Dat getal loopt op met de leeftijd, tot 7 milligram voor volwassenen. Die hoeveelheden zijn afgeleid uit studies met proefdieren en uit onderzoek onder mensen die veel fluoride binnenkrijgen omdat ze in gebieden wonen waar van nature veel fluoride in het water zit. Ook normale tandpasta, waar meer fluoride in zit dan in de kindervariant, is geen dementie in tubevorm.
Tientallen studies hebben een schatting gemaakt van de hoeveelheid fluoride die we binnenkrijgen bij het poetsen. Hiervan maakte de EFSA een overzicht, in 2013. Afhankelijk van hoeveel tandpasta je gebruikt, het fluoridegehalte daarvan en hoeveel je inslikt, krijg je 0,016 tot 0,15 milligram fluoride binnen. In een overzichtsstudie uit 2020 vroegen toxicologen van TU Dortmund zich af of we ons zorgen moeten maken over onze fluoride-inname. Fluoride zit namelijk overal in de natuur en daarmee ook in ons eten en drinken. In een kilo groente en fruit kan 0,2 milligram fluoride zitten. In vlees en brood 0,3. In Nederlands kraanwater zit tot 0,25 milligram fluoride per liter, meestal minder. Het gehalte in bronwater kan oplopen tot 5 milligram per liter. De kans is dus groot dat je bij het ontbijt meer fluoride inslikt dan tijdens het tandenpoetsen. Vooral als je er een kop thee bij drinkt: uit een theezakje kan tot 5 milligram fluoride lekken. Opgeteld is er geen reden tot zorgen, concluderen de onderzoekers in Dortmund. Want ook hier geldt: we krijgen domweg te weinig fluoride binnen om narigheid te verwachten. Fluoride vermijden met fluoridevrije tandpasta is dus onnodig. En eigenlijk irrationeel.
Drinkwater
In de Verenigde Staten is intussen al jaren hevige discussie over het toevoegen van fluoride aan drinkwater. Bedrijven doen dat om gaatjes tegen te gaan. Maar vanaf mei 2025 zal de staat Utah de eerste zijn die het niet langer toestaat. Fijn voor gezondheidsminister Robert F. Kennedy Jr., die er niets van moet hebben. In de VS wijzen voorstanders op de voordelen van fluoridering. De American Academy of Cariology verklaarde in januari officieel dat fluoridering van drinkwater veilig is en de tanden beschermt. Het scheelt geld, want voorkomen is veel goedkoper dan genezen, en het helpt vooral mensen die minder hoog op de sociale ladder staan. Want dat zijn minder brave poetsers.
“De verdoving is niet heel natuurlijk. Maar dat vinden mensen geen probleem“
Tegenstanders wijzen op vermeende gevaren. In januari verscheen bijvoorbeeld een overzichtsstudie van de National Institutes of Health in North Carolina met als conclusie dat er een omgekeerd verband is tussen de hoeveelheid fluoride in water en het IQ van kinderen. Daar is inmiddels kritiek op. Logisch, want dit soort studies hebben vaak dezelfde soort methodologische tekortkomingen, schrijven ook de toxicologen van TU Dortmund. Zo zijn veel onderzoeken niet gedaan naar mensen die water drinken waar fluoride aan is toegevoegd, maar in gebieden waar het fluoridegehalte in het water van nature hoog is. Veel hoger dan de maximaal 1 milligram per liter die waterbedrijven leveren. Het kan rustig vier milligram zijn of hoger. Het gaat vaak om afgelegen gebieden waar minder ontwikkeling is, meer armoede, slechtere gezondheidszorg, minder scholingsmogelijkheden en meer sociale problemen. De studies vergelijken deze gebieden doorgaans met plaatsen waar niet alleen het fluoridegehalte van het water wat bescheidener is, maar waar ook de sociaal-economische omstandigheden gunstiger zijn. Het bezwaar is dat de onderzoekers vaak onvoldoende corrigeren voor deze verschillen. Veel van de studies komen ook uit landen als China of India, waar de verschillen nog groter kunnen zijn. En: je kan een verband vermoeden, een oorzaak is met deze opzet moeilijk aan te wijzen.
Of het nu gaat om de drinkwater-of tandpastadiscussie, Van der Sanden zegt de fluorideweigeraars wel te begrijpen. ‘Ze willen het beste voor hun kinderen. Ze stellen alles ter discussie, maar laten zich beïnvloeden door mensen die niet helemaal op de hoogte zijn van de feiten.’ En bovenal tellen gevoelens, waardoor het lastig praten en overtuigen is. Wie poetst zonder fluoride, moet de versterking van het glazuur missen. ‘We zien de klassieke ontwikkeling van cari.s weer terug’, zegt Van der Sanden. ‘Dat had ik al dertig jaar niet meer gezien.’ Die gaatjes moet de tandarts vervolgens vullen. ‘Met mooi wit vulmateriaal van een groot chemieconcern. En de verdoving is ook niet heel natuurlijk. Maar dat vinden mensen geen probleem.’ Om vervolgens te benadrukken dat ook deze stoffen veilig zijn.
Paul Serail is freelance wetenschapsjournalist.
