Na het overweldigende succes van de Grote SKEPTER-skepsistest nu een quiz over denkfouten, drogredenen en andere valkuilen.
door Suzanne Weusten – Illustraties Viktor Beekman – Skepter 35.2 (2022)
1 Deventer moordzaak 1
In de Deventer moordzaak, onlangs nog verfilmd in De veroordeling, roerde opiniepeiler Maurice de Hond zich geregeld. Hij geloofde stellig in de onschuld van Ernst Louwes, die in 2000 in hoger beroep werd veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf voor de moord op een weduwe. Volgens De Hond was de dader Michael de Jong, de ‘klusjesman’.
Ondanks overtuigend bewijs dat de klusjesman het niet gedaan kon hebben en er zelfs DNA-sporen van Louwes op de kleding van de weduwe werden gevonden, bleef De Hond argumenten aandragen dat de klusjesman de moord op zijn geweten moest hebben.
Welke bias speelde De Hond hier parten?
2 Deventer moordzaak 2
De media namen de argumenten van De Hond veelal klakkeloos over. Rond Louwes en De Hond vormde zich een groep medestanders die eveneens zeker wist dat Louwes de weduwe niet had vermoord. Hoe meer mensen zich bij De Hond aansloten, hoe zekerder ze van hun zaak werden.
In welke valkuil trapten De Honds medestanders?
3 Scheiden doet lijden
Richard en Monica vieren dit jaar hun vijfentwintigjarig huwelijk, maar ze hebben al jaren relatieproblemen. Richard viel destijds op Monica’s onverstoorbaarheid, maar tegenwoordig irriteert die eigenschap hem juist: hij vindt haar sloom en lui. Monica was een kwart eeuw geleden gecharmeerd van Richards tomeloze ambitie en opgewekte humeur. Nu vindt ze hem dodelijk vermoeiend.
De afgelopen tien jaar hebben ze vier therapeuten versleten en zijn ze vaak van plan geweest om te scheiden. Toch blijven ze bij elkaar. Richard: ‘Als je eens wist hoeveel tijd en geld ik in het redden van mijn huwelijk heb gestoken!’ En Monica: ‘Ik blijf toch maar. Ik heb er weinig fiducie in, maar ik heb me in die therapieën zo enorm uitgesloofd. Dat zou dan verspilde moeite zijn.’
Welke denkfout maken Richard en Monica?
4 Een eigen pensioen
Stel dat je als werknemer voortaan je eigen pensioen moet regelen. Zou je echt maandelijks geld opzij leggen voor later? Voor de meeste mensen is deze verantwoordelijkheid te groot, leert de psychologie. Ze sparen niet, dus mochten zij de pensioengerechtigde leeftijd bereiken, dan zou dat op een bittere financiële teleurstelling uitlopen. Vandaar dat de overheid ons wil behoeden voor zo’n armoedeval op latere leeftijd.
Welke bias weerhoudt ons ervan om al vroeg voor het pensioen te gaan sparen?
5 Huishouden
Jan en Jackie kibbelen regelmatig over de taakverdeling in het huishouden. Jackie is er stellig van overtuigd dat zij verreweg het grootste deel van het huishoudelijk werk voor haar rekening neemt. Zij kookt bijna elke dag en doet wekelijks de was. En ze heeft vorige week nog de ramen gelapt.
Jan is het daar niet mee eens. Is ze soms vergeten dat hij haar elke zondag helpt met schoonmaken; ze heeft toch zo’n hekel aan stofzuigen? Bovendien strijkt hij zelf zijn overhemden en ook nog haar bloesjes. En wie laat er elke avond de hond uit?
Welk psychologisch effect speelt een rol bij de opvattingen van Jan en Jackie?
6 Miljoenen zonder graad
Onder de kop ‘Saying no to college’ publiceerde The New York Times ooit een artikel over het groeiend aantal jongeren dat bewust geen universitaire studie koos. Als miljonairs als Mark Zuckerberg en Bill Gates hun fortuin hebben vergaard zonder hun studie af te maken, dan ben je kennelijk beter af zonder, redeneerden ze.
Welke bias weerhield deze jongeren ervan een universitaire opleiding te volgen?
7 Mondkapjes
Tijdens de lockdowns is veel energie gestoken in het ontsmetten van winkelwagentjes en deurklinken. Inmiddels weten we dat dit nogal overbodig was: mensen besmetten elkaar vooral als ze dicht opeen staan en met elkaar praten. De Britse microbioloog Julian Tang denkt zelfs dat de nadruk op ontsmetten en handen wassen ertoe heeft geleid dat de overdracht van het virus door de lucht minder serieus is genomen. Tegen The Guardian zei hij: ‘Als we die investering direct in maskers hadden gestoken, zouden we nu vrijwel zeker niet zo’n enorme epidemie in Europa en Noord-Amerika hebben gehad.’
Welke denkfout maakt hij?
8 Doutzen weet raad
Met 7,2 miljoen volgers op Instagram is voormalig fotomodel Doutzen Kroes een ‘superinfluencer’. In haar eentje bereikt ze meer mensen dan alle Nederlandse kwaliteitskranten bij elkaar. En ze heeft het niet alleen over mode en schoonheid: met haar complottheorieën over corona en satanisme voedde ze het wantrouwen in de media, de farmaceutische industrie, de overheid en ‘de grote bedrijven met andere belangen dan wijzelf’.
Hoe kan het dat de volgers van Kroes haar vage en nietonderbouwde claims geloofden?Welk psychologisch effect laat zich hier gelden?
9 Hoe vergaat ’t de wereld?
De in 2017 overleden Zweedse arts en hoogleraar internationale gezondheid Hans Rosling toonde in zijn fameus geworden TED-talks en in zijn boek Feitenkennis overtuigend aan dat het in veel opzichten beter met de wereld gaat dan pakweg vijftig jaar geleden.
Hij bagatelliseert de problemen niet, maar laat zien dat er wereldwijd minder honger, kindersterfte en kinderarbeid is en dat er veel minder doden vallen bij gewapende conflicten en natuurrampen. Er zijn meer landen met democratie en met vrouwenkiesrecht, de geletterdheid is wereldwijd toegenomen, er is meer beschermde natuur, er gaan meer meisjes naar school en meer mensen hebben toegang tot elektriciteit.
‘Denkt u dat het beter of slechter gaat met de wereld of dat het ongeveer hetzelfde blijft?’ vroeg Rosling aan mensen in dertig landen. De overgrote meerderheid dacht dat het slechter gaat.
Welke bias zou hier een rol kunnen spelen?
10 Een eigen huis
Mechteld en Charles hebben besloten hun huis te verkopen. Ze hebben er twintig jaar met veel plezier gewoond, maar nu de kinderen het huis uit zijn, is het te groot. Charles heeft er moeite mee, vooral omdat hij de woning in de loop der jaren grondig heeft verbouwd. En de vraagprijs die de makelaar adviseert, bezorgt hem slapeloze nachten — Charles wil minstens twee en een halve ton meer vragen.
Hoe komt het dat Charles zijn huis veel hoger waardeert dan de makelaar? Welk psychologisch effect speelt hem hier parten?
11 Hartziekten bij vrouwen
Lange tijd hadden artsen niet in de gaten dat vrouwen bij een hartinfarct andere en minder duidelijke symptomen hebben dan mannen. Terwijl mannen meestal een drukkende pijn op de borst die uitstraalt naar de armen rapporteren, klagen vrouwen vooral over pijn in de bovenbuik, kaak, nek of tussen de schouderbladen, duizeligheid en een onrustig gevoel. Vrouwen hebben vaker problemen in de allerkleinste bloedvaatjes van het hart; ze krijgen zo’n zeven tot tien jaar later hartklachten dan mannen. Hun hormonen lijken hen te beschermen.
Hoe komt het dat artsen lange tijd de hartklachten van vrouwen niet herkenden?Welke bias speelt hier?
12 Hond houdt gezond
‘Neem een hond, dan blijf je gezond’. Met deze slogan proberen hulpverleners oudere mensen in beweging te krijgen. Zij baseren zich op een studie uit februari 2022, gepubliceerd in PLOS One. Hierin onderzochten wetenschappers wat het effect is van hondenbezit onder Japanse senioren. Ruim elfduizend oudere Japanners vulden een vragenlijst in over hun activiteiten. Daarnaast verzamelden de onderzoekers gegevens over de gezondheid van de deelnemers. Ze concludeerden dat er een omgekeerd verband was tussen hondenbezit en het risico op een handicap of invaliditeit.
Welke — foute — redenering ligt besloten in de slogan?
13 Zijn goede doel
In de VPRO-serie Sander en de kloof, die begin dit jaar werd afgerond, pleit programmamaker en journalist Sander Schimmelpenninck voor een eerlijker verdeling van de lasten. ‘De grote ongelijkmaker zit in de vermogens,’ zei Schimmelpenninck, te gast bij actualiteitenrubriek Op1. ‘Elke euro waarvoor je werkt, wordt hoog belast, en elke euro die je komt aanwaaien via erfenis of kapitaalwinst, wordt niet of nauwelijks belast.’ Schimmelpenninck komt uit een adellijke familie en mag rekenen op een aanzienlijke erfenis. Bovendien doet hij er naast zijn werk als programmamaker en columnist nog commerciële klussen bij, zoals een reclamespotje voor een pensioenbank. ‘Waarom geef je die ton die je daarvoor krijgt niet aan een goed doel?’ nam presentator Charles Groenhuijsen hem de maat.
Met welke drogreden bestookte Groenhuijsen Sander Schimmelpenninck?
14 Persoonlijk record
Femke is een fanatiek hardloper. Ze heeft maanden getraind voor de halve marathon van Berlijn. Ze had graag haar persoonlijk record willen verbeteren, maar ze kwam vijftig seconden later binnen. ‘Het kwam door die straffe Berlijnse tegenwind,’ zo verklaart Femke haar tegenvallende tijd. ‘En door die nieuwe schoenen. Anders had ik zeker mijn persoonlijk record verbeterd.’
Welke bias zorgt ervoor dat Femke toch min of meer tevreden is met haar resultaat?
15 Vaccindoden
In november 2021 ging op de sociale media het gerucht rond dat er 500 procent meer sporters door een hartstilstand zouden overlijden. Oorzaak: het coronavaccin. Een Israëlische journalist bracht het nieuws, daarna nam onder anderen oud-voetballer Bryan Roy het bericht over. Tweede Kamerlid Thierry Baudet rekende in een debat voor dat er elk weekeinde een voetballer dood neervalt dankzij vaccinatie.
In werkelijkheid is er na vaccinatie geen toename in het aantal hartstilstanden, zo concludeerde de Hartstichting, en ook de voetbalbond FIFA registreerde geen toename. Er was geen reden tot zorg, vonden zij.
Welke denkfout maken Brian Roy en Thierry Baudet? En welke de Hartstichting en de FIFA?
16 Asielzoekers
In mei 1999 werd de zestienjarige Marianne Vaatstra verkracht en vermoord. Ze was op de fiets op weg van Kollum naar haar ouderlijk huis in Zwaagwesteinde. Jaren later, in 2013, werd een 45-jarige veehouder uit Oudwoude op basis van DNA-onderzoek veroordeeld tot achttien jaar gevangenisstraf voor de moord. Veel mensen hadden direct het vermoeden geuit dat de dader gezocht moest worden in het nabijgelegen asielzoekerscentrum. De verdenkingen werden zelfs zo sterk dat de directeur van het centrum vreesde voor een aanslag.
Welke denkfout maakten degenen die aannamen dat een asielzoeker de moord had gepleegd?
17 De stem van Holland
De onthullingen over grensoverschrijdend gedrag bij The voice of Holland leidden tot veel discussies. Verontwaardiging over het machtsmisbruik en solidariteit met vrouwen voerden de boventoon, maar er waren ook andere geluiden te horen.
‘Heeft er wel eens iemand gedacht dat gewoon nee zeggen ook kan, het hoeft niet zo toch? Misschien wel minder snel carrière, maar ja!’ reageerde een lezer op de site van de krant De Stentor. Een ander: ‘De vrouwen die zich aanbieden om er gewin uit te halen, is dat niet een vorm van prostitutie?’
Los van het seksisme, welke bias speelt hun parten?
18 Meer of minder?
In een psychologisch experiment vroegen onderzoekers aan de ene helft van de proefpersonen of Turkije meer of minder inwoners had dan 5 miljoen, aan de andere helft of het er meer of minder waren dan 65 miljoen. De eerste groep schatte het aantal inwoners gemiddeld op 17 miljoen, de tweede groep op 35 miljoen.
Welke bias is hier aan het werk?
