Mozart voor mammies
door Marga van Zundert – Skepter 29.4 (2016)
Een kind luistert al in de buik naar stemmen en naar muziek — waarbij vooral Mozart erg goed zou zijn voor de taalontwikkeling en de intelligentie. Het idee is al twintig jaar oud en vele malen weerlegd, maar de marketing gaat, zoals vaker, gewoon door. De aanwinsten dit jaar: een buikband, een muziektampon en een muziekinstrument waarop de ongeborene zelf creatief kan zijn.
Nog maar net op de wereld huilen baby’s al in hun ‘moedertaal’. Duitse baby’s eindigen een huil bijvoorbeeld met een daling in toon, terwijl Franse baby’s in toon stijgen, blijkt uit de vergelijking van opnamen van huilende baby’s. Chinese en Kameroense baby’s huilen melodieuzer dan de Europese, met meer variatie in toonhoogte.
De verschillen in intonatie bij de pasgeborenen komen overeen met die in hun toekomstige taal. In het Frans ligt de klemtoon meestal achteraan, terwijl in het Duits juist de eerste lettergreep de nadruk krijgt (denk bijvoorbeeld aan het simpele woordje ‘papa’; in het Frans papá, in het Duits pápa). Mandarijn en het in Kameroen gesproken Nso zijn toontalen waarin de toonhoogte bepalend is voor de betekenis van een woord.
Omdat het telkens om pasgeboren kinderen gaat, moeten de baby’s hun huilaccent al in de baarmoeder hebben opgepikt, opperden Kathleen Wermke en collega’s deze zomer in een tweetal wetenschappelijke artikelen. Het gehoor is het allereerste zintuig dat functioneert, zo rond de 25 weken. In het laatste trimester van de zwangerschap kunnen baby’s stemmen van buiten horen, en luisteren ze er blijkbaar goed naar. En daar is concentratie voor nodig, want de huid en het vruchtwater dempen veel geluid. Bovendien heerst in de baarmoeder een continu kabaal van hartslag en buikgerommel.
Kortjakje
Dat foetussen stemmen horen en ze zelfs leren herkennen, bewezen de Amerikaanse psychologen Anthony DeCasper en William Fifer al in 1980. Ze lieten pasgeboren baby’s zuigen aan spenen. Zogen de baby’s hard dan kregen ze een opname te horen van hun moeders stem. Zetten ze minder kracht dan volgde de stem van een willekeurige andere moeder die eenzelfde tekst voorlas. Na een korte gewenningsperiode bleken bijna alle kinderen vooral naar hun moeders stem te luisteren. Dat lag niet aan een voorkeur voor hard zuigen, want na ‘omkering’ van het experiment, begonnen de baby’s al snel zachter te zuigen om weer hun eigen moeder te horen.
Het verlangen naar moeders stem gebruikten onderzoekers van de Amerikaanse Vanderbilt University vervolgens om te vroeg geboren baby’s beter te leren drinken. Een juiste trek aan een speentje werd beloond met een opgenomen liedje van de moeder. Met de speciale spenen leerden de baby’s sneller goed drinken en konden ze een week eerder zonder sondevoeding.
Begin jaren negentig ontdekten Ierse onderzoekers dat baby’s in de buik niet alleen hun moeders stem oppikken, maar bijvoorbeeld ook televisie-melodieën. Kinderen van wie de moeder in de zwangerschap geen uitzending oversloeg van de toen populaire soapserie Neighbours reageerden tot vier maanden na de geboorte met extra aandacht en een versnelde hartslag op de melodie.
En nu ook de hersenactiviteit bij pasgeborenen kan worden gemeten, blijkt dat baby’s bijvoorbeeld ook de melodie van Altijd is Kortjakje ziek leren wanneer hun moeder dit vijfmaal per week zingt tijdens de zwangerschap. Kort na de geboorte, maar ook na vier maanden is op de scans te zien dat de baby’s de melodie herkennen en sterk reageren op een verkeerde noot in het deuntje. En tot drie weken na de geboorte hebben pasgeborenen een duidelijke voorkeur voor de muziek die ze in de zwangerschap hoorden.
Mozart
Wellicht fronst u de wenkbrauwen bij baby’s die tv-tunes herkennen. Toch is er geen twijfel over het oppikken van geluiden in de baarmoeder. Een heel ander verhaal wordt het bij het actief ongeboren kinderen ‘stimuleren’ met muziek via buikbanden of muziektampons. Een populair idee is dat luisteren naar klassieke muziek je intelligenter maakt: het ‘Mozart-effect’. Celliste en psychologe Frances Rauscher van de universiteit van Californië in Irvine gaf het idee in 1993 bredere bekendheid. Zij liet met twee collega’s 36 studenten kort voor een intelligentietest tien minuten ofwel steeds naar Mozarts sonate in D voor twee piano’s (KV 488) luisteren, ofwel naar ‘relaxmuziek’ ofwel naar niets. De studenten die naar Mozart luisterden, scoorden omgerekend 8 tot 9 IQ-punten hoger dan de anderen. Het leverde ze een artikeltje op in Nature (dl. 365. p. 611).
Uit vervolgonderzoek blijkt dat het effect inderdaad zou kunnen bestaan, maar in ieder geval veel kleiner is. Het effect is bovendien, zoals Rauscher ook al zag, van korte duur. Bij tests afgenomen een half uur na de muziek is geen verschil meer te ontdekken tussen Mozartluisteraars en een controlegroep. Van de wetenschappelijke twijfel trok muziekcriticus Dan Campbell zich echter weinig aan, en zijn boek The Mozart effect for children (1997, met bijbehorende cd’s en leerprogramma’s) werd een wereldwijd succes en een kaskraker.
Onderbuik
Onder het motto je-kunt-niet-vroeg-genoeg-beginnen zijn er nu speciale buikbanden die Mozart (of andere muziek) spelen voor foetussen. Ze hebben fraaie namen als Lullabelly, Ritmo en Sound Beginnings. Ook zijn er luidsprekertjes te koop die je los op de buik plakt: Bellybuds. Een koptelefoon op je buik zetten of voor een box gaan zitten, wordt sterk afgeraden: het geluid is sterk gericht waardoor het al snel te hard, en schadelijk, kan zijn voor je kind.
Duitse gynaecologen onderzochten deze zomer het doordringend vermogen van drie van dergelijke buikbanden door een varkensbaarmoederwand (ze hadden het graag gemeten door microfoontjes bij hoogzwangere moeders te implanteren, maar dat vond de medisch-ethische commissie niet goed). Hoe dan ook, de kwaliteit van alle luidsprekertjes, concluderen zij in de Journal of Perinatal Medicine (dl. 44, p. 637), is zelfs in het lab onvoldoende om de muziek tot in de baarmoeder te laten doordringen, en dat zal in vivo niet anders zijn, vermoeden zij. Hoorbaar geluid plant zich nu eenmaal slecht voort in water en vet. ‘Traditionele implementatie van muziek door het zingen van de moeder lijkt redelijker,’ stellen de onderzoeksters onder leiding van Birgit Arabin koeltjes. De stem van de moeder klinkt dan niet alleen via de buikwand door, trillingen worden ook via de botten naar het kind gedragen. Opmerkelijk genoeg zingt slechts een minderheid van de Duitse vrouwen, 30 procent, voor hun ongeboren kind, voegen zij er nog aan toe.
Muziektampon
Een gloednieuw alternatief voor de buikbanden is de Babypod, een eivormige luidspreker die je in de vagina brengt en die bediend kan worden met de mobiele telefoon. Het geluid hoeft zo minder huidlagen te passeren om het kind te bereiken, is het idee. En is het kind ingedaald, dan zit de luidspreker gegarandeerd dicht bij het hoofd en dus ook bij de oren. De ‘muziektampon’ is bedacht door Marisa López-Teijón, een Spaanse gynaecologe. López-Teijón beweert dat de Babypod baby’s vanaf zestien weken ‘veilig stimuleert’.
Op verschillende online promotiefilmpjes is te zien dat foetussen reageren op muziek uit de Babypod. Ze bewegen veel, vaak ook met mond en tong. Volgens López doen de foetussen ‘een poging tot praten of zingen’ en stimuleert de Babypod zo de taalontwikkeling.
Actieve baby’s doen het natuurlijk leuk op pretecho’s. Maar slechts weinig collega-medici tonen zich enthousiast over het apparaatje. De bekende ontwikkelingspsychologe Janet DiPietro, werkzaam aan de Johns Hopkinsuniversiteit in Baltimore: ‘Een kind slaapt het grootste deel van de tijd in de buik. Dat is waarschijnlijk nodig voor een goede ontwikkeling van de hersenen. Gebruik je regelmatig een Babypod dan verstoor je het slaap-waakritme.’ Jan Nijhuis, hoogleraar verloskunde en gynaecologie in Maastricht: ‘Als een baby in de buik beweegt door geluid is dat vaak een schrikreactie. Een moeder die piano speelt of graag naar muziek luistert, prima. Maar bedenk dat sommige geluiden niet gedempt, maar juist versterkt kunnen worden. Een gezellig belletje klinkt binnenin misschien wel als een kerkklok.’
De hoogleraren zien vooral het nut niet in van de muziekmakende buikband of tampon. Het idee dat een kind leert of slimmer zou worden van extra stimulansen in de baarmoeder noemt DiPietro utterly unfounded. ‘Een ongeboren baby kan geluiden onthouden, maar betekent dat ook leren? Word je er slimmer van? Daar is geen enkel bewijs voor.’
Of foetussen leren is wel een vraag die ze zelf probeert te beantwoorden. Zo is DiPietro bezig met een experiment waarbij zwangere vrouwen bij een bepaalde melodie telkens gaan staan en weer zitten. Bij andere melodieën doen ze dit niet. Na een aantal trainingen onderzoekt DiPietro of baby’s anders reageren op de zit-sta-zit-melodie dan op een willekeurig deuntje. Met andere woorden: hebben de foetussen geleerd? Weten ze wat er gaat komen? ‘Maar het doel is vooral kennis over de ontwikkeling in de baarmoeder te vergaren,’ benadrukt ze.
Baarmoederconcert
Maar wellicht heeft de Canadese kunstenares Dayna McLeod de beste toepassing voor de Babypod bedacht. Zij gaf op 28 juli in Montreal haar eerste ‘baarmoederconcert’. Zij deed een Babypod in wat zij noemde haar Uterine Concert Hall, speelde er muziek van onder meer Die Antwoord op af, en liet het publiek via een stethoscoop op haar buik meeluisteren. ‘Een protest tegen medische apparaten gebaseerd op onzinwetenschap en het idee dat vrouwen apparaten zoals dit nodig hebben om een goede moeder te zijn en perfecte baby’s te baren,’ noemt McLeod het. Ze is vastbesloten ook in andere theaters haar voorstelling te geven.
Baarmoedergeluid voor prematuren
Omdat ze voortijdig in een rumoerige wereld belanden, hebben te vroeg geboren kinderen tweemaal zo vaak gehoorproblemen en beginnen ze later met praten. Op de afdeling neonatologie probeert men daarom harde, schadelijke geluiden te voorkomen — beademingsapparatuur wordt steeds stiller. Ouders moeten juist zoveel mogelijk tegen hun kind praten, zingen of neuriën. Samen met het kangoeroeën (de baby op de blote huid laten liggen) heeft dat een gunstig effect op de ontwikkeling.
Een Canadese onderzoeksgroep hoopte in 2007 ook de pijn van te vroeg geboren kinderen te kunnen verzachten met geluid. Moeders maakten een opname met sussende en troostende woorden en geluiden. Die werd bij pijnlijke behandelingen zoals bloedprikken telkens afgespeeld. Maar onderzoekers konden geen significante verschillen ontdekken in pijnbeleving tussen baby’s die wel of niet hun moeders stem hoorden.
Het Women’s Hospital in Boston probeert de couveuse zelf met geluidsopnamen op een baarmoeder te laten lijken. Moeders wordt gevraagd te zingen of te praten, en hun hartslag wordt opgenomen. Hoogfrequente tonen worden vervolgens uit de opnames gefilterd (in de baarmoeder zou het vruchtwater deze wegvangen), en de baby mag er in de couveuse naar luisteren. Een eerste studie in 2012 liet zien dat kinderen vanaf 33 weken minder last hebben van apneu en kalmer zijn dankzij de baarmoedergeluiden.
Vorig jaar deden veertig te vroeg geboren kinderen en hun moeders mee aan een vervolgexperiment. De ene helft van de baby’s kreeg elke dag drie uur lang baarmoedergeluiden te horen, de andere kregen de reguliere behandeling. Uit echo’s van de hersenen bleek dat de testgroep een significant dikkere gehoorschors had na 30 dagen. Of dit ook echt leidt tot een beter gehoor of snellere taalontwikkeling moet echter nog blijken als de kinderen in de komende jaren worden gevolgd. Samsung ontwikkelt inmiddels een app waarmee ouders eenvoudig zelf een opname kunnen maken voor hun te vroeg geboren kind.
Buikcompositie
Voor wie dacht dat de muziektampon al extreem is: je ongeboren kind kan in de toekomst ook zelf componeren. Onderzoekers van de universiteit van Calgary ontwikkelen een buikband die getrappel van een kind tegen de buikwand omzet in geluid: de Womba, ‘het eerste muziekinstrument ter wereld voor het ongeboren kind’. Een duw van elleboog of voetje vertaalt zich via een tiental sensoren op de buik in verschillende tonen die zowel de baby als de zwangere hoort — moeder bepaalt het geluidspalet, ‘want dat zijn typisch persoonlijk-esthetische beslissingen die belangrijk zouden kunnen zijn bij de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind’. Het jongste prototype produceert ook licht dankzij een serie led-lampjes op de buikband.
Bizar? De Womba sluit in ieder geval aan bij de meest recente kennis over hoe muziek intelligentie kan beïnvloeden. Zoals gezegd ebt het eventuele effect van luisteren naar Mozart binnen een half uur weg. Maar kinderen worden werkelijk intelligenter van actief muziek maken. Zesjarige kinderen uit Canada die muzieklessen volgen, stijgen in een jaar tijd twee punten extra in IQ vergeleken met leeftijdsgenootjes die toneelspelen of geen lessen volgen. ‘Maar het is nog niet precies duidelijk waardoor dat komt,’ zegt Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie in Amsterdam. ‘Word je slimmer van het noten leren, van het spelen op je instrument of van het samenspelen?’
Honing is gefascineerd door de muzikale capaciteiten van baby’s en deed zelf onderzoek naar het maatgevoel. ‘Pasgeborenen hebben al aantoonbaar gevoel voor ritme en intonatie. Dat vermogen is er dus al voor je geboorte en het lijkt vooraf te gaan aan muzikaliteit en taalgevoel.’
Een kind in de buik muzikaal stimuleren, lijkt Honing echter niet nodig. Foetussen hebben van nature, zegt hij, belangstelling voor muziek. Maar kwaad kan het wellicht ook niet, is zijn voorlopige conclusie. Honing zou kiezen voor een zo breed mogelijk aanbod: klassiek, folk, Chinese liederen, pop. ‘Noord-Amerikaanse baby’s die regelmatig naar Bulgaarse muziek hebben geluisterd, kunnen Bulgaarse ritmes beter onderscheiden. Misschien verlies je talenten, als je één smaak voorgeschoteld krijgt.’