Psychische klachten? Last van stress? Hartcoherentietraining leert je hart om je hersens te beïnvloeden. Hartcoherentie zou een sterke indicator zijn van emotioneel welzijn. Althans, dat beweren alternatieve therapeuten en bedrijven als Heartmath en HartFocus. Het idee is komen overwaaien uit Amerika. Maar de onderbouwing rammelt.
Ademen via je hart
door Janneke Donkerlo – Skepter 25.2 (2012)
STEL dat je een hartslag hebt van 60 slagen per minuut. Het lijkt dan aannemelijk dat het na elke hartslag precies een seconde duurt voordat de volgende hartslag volgt. Dat is echter niet het geval. Gezonde mensen hebben een onregelmatig hartritme, waarbij de tijdsperiode tussen twee slagen voortdurend varieert. Zo is het mogelijk dat de hartslagfrequentie aan het begin van de meting overeenkomt met een tempo van circa 50 slagen per minuut, terwijl deze frequentie enkele seconden later is opgelopen naar 70 slagen per minuut, en daarna weer zakt. In de medische wetenschap noemt men dit de hartritmevariabiliteit (HRV).
De HRV hangt onder meer samen met onze ademhaling. Als we inademen versnelt onze hartslag en als we uitademen wordt deze weer wat trager. Dit effect treedt met name op tijdens momenten van rust en ontspanning, zowel fysiek als mentaal. Ook veranderingen in de bloeddruk zijn van invloed op de hartslagfrequentie. De zogenaamde baroreflex zorgt ervoor dat ons hart wat sneller gaat slaan wanneer de bloeddruk daalt en wat langzamer wanneer de bloeddruk stijgt. Het is een feedbacksysteem dat de bloeddruk op peil houdt. De bloeddruk schommelt steeds een beetje. Daardoor gaat het hart gedurende een periode van ongeveer tien seconden eerst iets snel kloppen en daarna weer wat langzamer.
Als je snel ademhaalt, werken deze twee mechanismen los van elkaar en krijg je relatief kleine variaties in het hartritme (dus een lage HRV). Als je daarentegen slechts zes keer per minuut ademt, dan loopt het ritme van de baroreflex gelijk met dat van de ademhaling. Daarmee versterken ademhaling en baroreflex elkaar. Er kunnen dan grote variaties in hartfrequentie ontstaan in het ritme van de baroreflex (dus een hoge HRV).
Door middel van hartcoherentietraining wil men ervoor zorgen dat het hartritme op een regelmatige wijze fluctueert. Het is een nieuwe manier om stress te verminderen en stressgerelateerde klachten te behandelen, waaronder chronische hoofdpijn, maagklachten, paniekaanvallen, slapeloosheid of een depressie. Therapeuten houden hun cliënten voor dat je met een coherent hart gezonder, succesvoller en gelukkiger wordt. En wie wil dat nou niet? We rennen ons rot en worstelen vaak met ingesleten patronen. Steeds meer mensen gaan daarom in behandeling bij hartcoherentiecoaches en -therapeuten.
Tijdens een hartcoherentietraining krijg je de opdracht om je aandacht op je hart te richten en via je hart adem te halen, al is het niet goed duidelijk wat je je daarbij moet voorstellen. Je leert ook om er een positief gevoel aan te koppelen en symptomen van stress beter te herkennen. Op een beeldscherm kun je zien in hoeverre je erin slaagt je hartcoherentie te laten stijgen. Als dat niet goed lukt, kun je gebruikmaken van software die aangeeft in welk tempo je moet ademhalen.
Hartcoherentiemeters kunnen worden aangeschaft vanaf 200 euro. Therapeuten geven hun cliënten gedurende de behandeling vaak een mobiele meter in bruikleen. De hartslag wordt meestal gemeten door middel van een oorclip met een infraroodsensor. Er bestaan ook goedkopere meters die je via een app op je smartphone kunt aansluiten.
Zelfbedachte maat
De controverse rond het begrip hartcoherentie is groot. Je zou verwachten dat het woord afkomstig is uit de cardiologie. Maar ‘een coherent hart’ is bij hartspecialisten onbekend, laat cardioloog dr. Hanno Tan van het AMC weten. Wat bedoelen coaches, trainers en therapeuten er dan mee? Het kost ze vaak moeite om dat goed uit te leggen. Bij een zeer langzame ademhaling vertoont het hartritme vaak grote schommelingen die met de ademhaling in de pas lopen. Dat noemt men coherent, al is het niet precies bekend hoe commerciële software de mate van coherentie berekent.
De Vereniging tegen de Kwakzalverij gruwt van het woord ‘hartcoherentie’. De term is volgens voorzitter Catherine de Jong een bedenksel, een zelf geconstrueerde maat. ‘Het is zoiets als beweren dat het soortelijk gewicht van een cake iets zegt over de smaak ervan. Het slaat nergens op. De zoveelste quasiwetenschappelijke woordinflatie uit de alternatieve hoek.’ Dat de teksten van hartcoherentietherapeuten geen genade vinden in de ogen van de vereniging, zal niemand verbazen. Maar ook uit minder strijdlustige hoek kan men vernemen dat hartcoherentie niet de harde wetenschap is die het pretendeert te zijn.
Psycholoog Jos van Erp van de Hartstichting laat van wetenschappelijke zijde zijn licht schijnen op het begrip hartcoherentie en hartritmevariabiliteit (HRV):
HRV toont de activiteiten van het autonome zenuwstelsel. Dat bestaat uit het sympathische deel en het parasympathische deel, ook wel bekend als het gaspedaal en de rem. Het gaspedaal activeert de fysiologische stressrespons wanneer het lichaam extra inspanning moet gaan leveren, zoals bij een vlucht- of vechtsituatie, en beïnvloedt daarmee de bloeddruk, de spierspanning en de ademhaling. De parasympathische reflex – het rempedaal – brengt het lichaam hierna weer tot rust. Op deze manier is het lichaam in staat om zich, door regulatie van spanning, aan te passen aan veranderingen. Bij mensen kan het sympathische deel, het gaspedaal, ook geactiveerd worden door mentale stress, zoals examenvrees, piekeren, woede en angstscenario’s.
Op de vraag of het dus klopt dat hartritme, oftewel HRV, iets zegt over iemands psychisch welbevinden, refereert Van Erp aan een onderzoek dat is gedaan door cardiologen bij mensen met een geïmplanteerde cardiodefibrillator vanwege hartklachten:
De artsen konden zo herleiden hoe de HRV was tijdens de terroristische aanval van 9/11. Door de ervaren stress was de sympathische activiteit toegenomen en de parasympathische activiteit afgenomen. Hierdoor ging de hartslag omhoog en de HRV omlaag. Maar je kunt het niet omdraaien en stellen dat je mensen met ernstige en moeilijk te behandelen psychische problematiek kunt behandelen door het verlagen van de frequenties van hun hartritme.
Waarom heeft de Hartstichting dan toch het thema ‘Hartcoherentie’ op het programma gezet tijdens de publieksdag Lab&Leven van het Academisch Medisch Centrum in Maastricht? Is het niet verwarrend dat juist de Hartstichting deze niet-medische terminologie hanteert? Van Erp was niet betrokken bij de organisatie van het evenement, maar legt uit dat hartcoherentie ongetwijfeld is ingezet als een visueel hulpmiddel dat duidelijk maakt dat er een relatie is tussen mentale spanning en hartactiviteit:
Ontspannen is goed voor mensen met hartklachten. Het is bekend dat mensen die een hartaanval of een hartoperatie hebben gehad, vaak extra angstig zijn. Voldoende lichamelijke en mentale ontspanning hebben een gunstige invloed op het herstel en welbevinden van hartpatiënten.
Hartcoherentie als onafhankelijke maat voor ontspanning en welbevinden doet echter onrecht aan de complexe mechanismen die een rol spelen bij spanningsregulatie.
Drempelverlagend
Pleitbezorgers van hartcoherentietraining roemen het effect van de hartcoherentiemeter. De beoogde coherentie is geen doel op zich, maar een ingang om mensen bewust te maken van de reacties van hun lichaam. Psychiater Diederik Buiten van het Medisch Spectrum Twente, beschouwt het vooral als een oefening om te ontspannen:
We gebruiken de hartcoherentietraining bij patiënten met uiteenlopende hartklachten, bijvoorbeeld na een hartinfarct en na hartritmestoornissen. Deze mensen kampen vaak met angst en depressie en hebben in onze ervaring veel baat bij de feedback die een hartcoherentieapparaat geeft.
Door de concentratie op de bewegingen van het apparaatje, denken mensen niet aan hun problemen. Door langzaam te ademen, gaat de hartslag omlaag en dat geeft al rust. Vooral mensen die ziek zijn geweest, krijgen via het apparaatje weer het gevoel dat ze controle hebben over hun lichaam. Dat effect kun je ook bereiken met medicatie, maar als je het zonder pillen kunt doen, waarom niet?
Dat het niet helemaal duidelijk is hoe hartcoherentie werkt, vindt Buiten geen probleem:
Van veel antidepressiva weten we ook niet wat de exacte werking is. Het werkt bij deze mensen. Een ander bereikt misschien hetzelfde met mediteren, maar voor veel mensen is dat veel te zweverig. Dit is heel concreet. De cognitieve therapie helpt hen vervolgens om anders in het leven te staan.
Ook bewegingswetenschapper Frank Pelder werkt graag met de hartcoherentiemeters. Pelder is werkzaam in het St Antoniusziekenhuis in Utrecht en behandelt onder meer patiënten met ernstig overgewicht.
Mijn patiënten hebben vaak van alles al geprobeerd. Maar als ze stress ervaren, verliezen ze weer alle controle en rennen ze toch weer naar de koelkast. Ik probeer mensen bewust te laten worden van de spanning in hun lichaam en welk effect dat heeft op hun handelen. Als mensen op de juiste manier leren ontspannen, zullen ze emotioneel beter beslissingen kunnen nemen. Dan worden ze als het ware als de tennisspeler op het tennisveld: als deze te gespannen is, kan hij niet goed spelen, geen goede keuzes maken. Hij moet wel alert zijn, maar op een veilige manier.
Psychologe Wanda Kok beschouwt hartcoherentie als een geavanceerde, beetje sjieke, ontspanningsoefening. Het apparaatje dat zij aan cliënten uitleent, zit in een klein grijsmetalen beautycase-achtig koffertje. Kok werkt bij de GGZorg Groep. Deze organisatie is een zelfstandig bedrijf – niet te verwarren met de branchevereniging GGZ Nederland. Op de website van de onderneming staat: ‘Ruim 40% van de Nederlandse bevolking krijgt in zijn leven te maken met psychische klachten. Slechts een klein deel van deze populatie vindt uiteindelijk de hulp die nodig is. De GGZ Groep richt zich op het aanbieden van psychologische behandelingen.’ Sinds 2 jaar heeft het bedrijf hartcoherentietraining prominent in zijn behandelaanbod opgenomen, naast Cognitieve Gedragstherapie. Kok legt uit waarom:
Waar het uiteindelijk om gaat is dat mensen rustig worden en daardoor zichzelf de gelegenheid geven te reflecteren op hun gedrag en overtuigingen. Een aantal mensen vindt het echter moeilijk om te erkennen dat ze psychisch in nood zitten. Ik heb daarom ook cliënten die in eerste instantie specifiek op de hartcoherentietraining afkomen. Dat klinkt minder heftig en is drempelverlagend. Van hartcoherentietraining op zich worden mensen niet gelukkig, daar is nog wel cognitieve gedragstherapie voor nodig en daar ga ik dan natuurlijk ook mee aan de slag.
Wetenschappelijk rookgordijn
Stressfysioloog en docent aan de Universiteit van Utrecht, dr. Jan Houtveen, en gz-psycholoog dr. Hellen Hornsveld erkennen dat mensen nog vaak schromen om naar een psycholoog of psychiater te gaan:
Veel mensen zoeken voor hun klachten liever eerst een ‘somatische oplossing’. Hartcoherentietraining speelt daar handig op in. Het gevaar hierbij is dat mensen hun aandacht onnodig veel op hun hartslag en ademhaling richten, wat ten koste gaat van aandacht voor andere (psychosociale) mechanismen.
Het College van Zorgverzekeraars beschouwt hartcoherentietraining als een alternatieve therapie. Deze wordt daarom ook niet vergoed uit de basisverzekering. BIG-geregistreerde therapeuten krijgen hun werk wel vergoed, omdat zij hartcoherentietraining gebruiken als een middel en niet als doel.
Toch is hartcoherentie wel als doel geïntroduceerd. De term is gepropageerd door het bedrijf HeartMath. In Europa heeft HeartMath wortel geschoten in Maastricht als HeartMath Benelux. De naam doet denken aan wiskunde. Men lijkt te willen zeggen: exacter kunnen we het niet maken. HeartMath verzorgt in-company trainingen voor bedrijven, open workshops en opleidingen. Daarnaast worden ook licenties verstrekt. Tot nu toe zijn er in Nederland onder meer trainingen verzorgd voor Unilever, Shell, Philips en de Nederlandse Spoorwegen. Een dertigtal scholen werkt met HeartMath technieken. Verder maken meerdere sportpsychologen, therapeuten en coaches er gebruik van. Aldus de site van HeartMath.
Als wetenschappelijk bewijs schermt het bedrijf onder meer met een artikel dat is verschenen in het gerenommeerde American Journal of Cardiology. Dr. Tan van het AMC legt uit dat de auteurs van het artikel alleen maar aantonen dat er een relatie is tussen negatieve prikkels en de toename van adrenaline enerzijds, en de relatie tussen positieve gevoelens en ontspanning anderzijds. Met andere woorden: als je je rot schrikt, gaat je hart sneller kloppen en verandert ook je hartritme. Tan merkt hierover op:
Prima dat dat nog eens statistisch is vastgesteld, maar het is niet baanbrekend. Het onderzoek gaat niet over de vraag of hartcoherentietraining als methodiek geschikt is voor het behandelen van psychische klachten. Dit artikel aandragen als wetenschappelijk bewijs, is dus niets anders dan het optrekken van een rookgordijn.
HeartMath Benelux baseert zich op jarenlang onderzoek van Doc Childre uit California. De naam Doc suggereert dat de ontdekker een dokter is. In werkelijkheid diende hij eerst in het leger en had daarna een muziekstudio. Als twintiger kreeg Doc Childre last van stress en ging hij op zoek naar alternatieve behandelingen. Door veel te lezen en te mediteren realiseerde hij zich dat de antwoorden die hij zocht ‘uit zijn hart kwamen’. In 1991 werd hij ondernemer op het gebied van ‘Heart Intelligence’ en ontwikkelde zijn unieke Stress Reductie Programma. Mensen mogen dit programma commercieel toepassen na een korte maar relatief dure opleiding.
Via de site kunnen speciale software en apparatuur aangeschaft worden, zoals de Stresseraser HRV Biofeedback (199 euro), de Emwave Emwave2 hartcoherentiemeter (220 euro) en de Relaxing Rhythms biofeedback (299 euro). Zowel het individuele programma als de HeartMath groepstraining worden voor 100% vergoed door het Livvit pakket van Achmea Zilveren Kruis. Dit pakket is een verzekering waar leerkrachten van alle hogescholen gebruik van kunnen maken.
Houtveen en Hornsveld ergeren zich al jaren aan HeartMath:
Het staat voor ons niet ter discussie dat hartcoherentietraining aanspreekt, wel betwijfelen wij of de hierbij gebruikte biofeedback een specifieke werking heeft volgens het veronderstelde mechanisme van optimalisatie van de HRV. De aan ‘hartcoherentie’ en ‘hart-breincommunicatie’ toegeschreven werkingsmechanismen zijn wetenschappelijk omstreden, maar worden gepresenteerd als zouden ze wel een solide wetenschappelijke basis hebben. Op grond hiervan worden cliënten verleid een apparaat en software aan te schaffen. De vraag is of dat wel ethisch verantwoord is.
HeartMath Licentiehouder van het eerste uur is Kees Blase. Blase is directeur van HartFocus. De missie van HartFocus is: ‘Het hart de plaats geven die het toekomt.’ Blase spreekt uit eigen ervaring: ‘Na een aantal jaren de weg van het hart te hebben gevolgd, heb ik ontdekt: door te delen vermenigvuldigt het zich.’
Wellicht schuilt hier de verklaring voor het enthousiasme waarmee hartcoherentie en het geloof in hart-breincommunicatie wordt omarmd. De poëzie ervan spreekt veel mensen aan. Onze taal is immers vol van metaforen over het hart: leven vanuit je hart, met je hand over je hart strijken, een hart onder de riem steken, je hart laten spreken, uit het diepst van mijn hart enz. De taal drukt hiermee onze behoefte uit aan verbinding en relatie, aan authenticiteit. En dat zijn juist zaken waarmee we het als individuen moeilijk mee kunnen hebben. De behoefte om te zien en gezien te worden, niet afgerekend te worden op wat we presteren maar om wie we zijn, daar hunkeren veel mensen naar.
(Met redactionele aanvullingen van Rob Nanninga.)
