Kwakzalvers zonder grenzen

Kwakzalvers die heilig overtuigd zijn van hun kunnen, willen hun gelijk ook graag ‘wetenschappelijk’ aangetoond zien. Het uitvoeren van onderzoek is echter aan strenge regels gebonden, en dat maakt het lastig iets heimelijk op te zetten in onze streken. In ontwikkelingslanden ligt dat eenvoudiger.

door Pepijn van Erp – Skepter 32.3 (2019)

IN HET voorjaar van 2013 dook op YouTube een video op waarop volgens de makers te zien was hoe medewerkers van de URCS, de Oegandese lidorganisatie van het Rode Kruis, met een spotgoedkoop middel malariapatiënten binnen 48 uur wisten te verlossen van besmetting met de parasiet. Het experiment zou zijn uitgevoerd in een overheidsziekenhuisje in Luuka, eind december 2012. Dat hier iets vreemds aan de hand was, was duidelijk: die genezing zou namelijk te danken zijn aan het toen al redelijk bekende kwakzalversmiddel MMS.

Een kind wordt een sneltest voor malaria afgenomen. (bron: YouTube)

De resultaten in de video leken echter vrij duidelijk en niet zo makkelijk van tafel te vegen. De patiënten werden vooraf getest en ook de volgende dag na hun ‘behandeling’. Dit werd allemaal uitgevoerd door medici in een laboratorium in een echt ziekenhuis. Met de beperkte middelen van een plattelandsziekenhuis, maar toch. Een blog van een jonge Duitse vrijwilligster die met het Rode Kruis-team aanwezig was en ook in de video te zien is, leek het verhaal verder te bevestigen.

Een Spaans skeptisch blog trok als eerste aan de bel bij het Internationale Rode Kruis. Dat kwam schielijk met een verklaring waarin ze zich distantieerden van de video. In zulke stellige bewoordingen dat ze leken te ontkennen dat er sprake was van betrokkenheid in welke zin dan ook.

Was die video met mensen in shirts van het Rode Kruis dan helemaal in scène gezet? Ging het misschien om een heel ander project, waarvan iemand de beelden suggestief geknipt en geplakt had, zodat het alleen maar leek te gaan om een veldproef met MMS? Dat leek mij toch ook wat sterk.

Mineral Miracle Supplement

MMS staat voluit voor Mineral Miracle Supplement, maar soms ook voor Master Miracle Solution of andere varianten. Het middel wordt geleverd in twee flesjes: een met natriumchloriet en het ander met een zuur (vaak citroenzuur, maar ook wel zoutzuur). Door die stoffen te mengen ontstaat een oplossing van het gas chloordioxide: een bleekmiddel, dat in staat is organismen onschadelijk te maken. Het wordt vanwege die eigenschap wel gebruikt om water te zuiveren en je kunt het daarvoor nog steeds kopen in buitensportzaken. Om water dat je op deze wijze behandelt veilig te kunnen drinken, moet je het wel lang genoeg laten staan om al het overtollige chloordioxide te laten ontsnappen.

Bij de toepassing als MMS nemen de gebruikers echter vrij grote doses opgelost in een glas water. En zonder enig te verwachten voordeel, want dat het chloordioxide de bloedbaan bereikt — waar het volgens de aanhangers z’n nuttige werk zou moeten doen — is uiterst onwaarschijnlijk. Het gevaarlijke goedje zou volgens hen op miraculeuze wijze ook alleen maar schadelijke organismen te lijf gaan en gezonde cellen ongemoeid laten.

De toepassing van MMS als panacee komt uit de koker van Jim Humble, een voormalige Scientology-aanhanger die een heel scala aan merkwaardige ideeën heeft. Het voert te ver om die hier allemaal te bespreken, maar van Scientology zal hij de truc afgekeken hebben om zijn MMS-toko als kerk, de Genesis II Church of Health and Healing, te organiseren. Medewerkers binnen de kerk krijgen titels als bisschop, de protocollen voor het gebruik van MMS zijn de heilige geschriften en het gebruik van het middel wordt gepresenteerd als sacrament.

Op deze manier wist Humble lange tijd buiten bereik te blijven van de Amerikaanse autoriteiten en vooral van de belastingdienst.

Malariatests

Al snel had ik een idee hoe het ogenschijnlijke succes verklaard kon worden. Het zat hem hoogstwaarschijnlijk in de twee tests waarmee malaria werd aangetoond. De eerste test die de proefpersonen kregen, was een zogenaamde sneltest waarbij je een druppeltje bloed van een vingerprik op een plastic houdertje doet met wat reactievloeistof erbij, waarna je binnen korte tijd kunt zien of er stoffen in het bloed aanwezig zijn die duiden op de aanmaak van antilichamen tegen malaria.

Het probleem met deze sneltesten is dat ze bijzonder gevoelig zijn en hoogstens laten zien dat iemand in het recente verleden besmet is geweest met malaria. In een land als Oeganda, waar de bevolking om de haverklap blootgesteld wordt aan malariaparasieten (meestal zonder er erg ziek van te worden, je bouwt er namelijk wel enige immuniteit tegen op), zegt zo’n uitslag dus weinig. In dit geval was het heel waarschijnlijk dat de overgrote meerderheid van de proefpersonen die als malariapatiënt werden voorgesteld in de video, in feite alleen zo’n nietszeggende ‘fout-positieve’ uitslag van een sneltest hadden gekregen. Ze zagen er in mijn ogen ook helemaal niet ziek uit.

De tweede test leek daarentegen wel aardig in orde: onder de microscoop wordt een bloeduitstrijkje en dikkedruppelpreparaat onderzocht. Bijna alle proefpersonen werden op basis van deze test de volgende dag mala riavrij verklaard. Allemaal niet zo verwonderlijk als je iets weet van de beperkingen van die sneltests.

Dat het betrokken laboratoriumpersoneel en de URCS-medewerkers dit wellicht niet wisten, kan ze niet eens echt kwalijk genomen worden. Maar gold dit ook voor de initiatiefnemers van deze proef? Zij hadden namelijk de opzet bedacht en die sneltesten meegebracht.

Proesmans en Koehof

Niet veel later dook er nog een video op van dezelfde gebeurtenis. Professioneler van kwaliteit en met meer uitleg hoe het allemaal tot stand was gekomen. Deze video was ‘gelekt’, het Rode Kruis zou hem hebben willen achterhouden. De initiatiefnemer van de proef (en opdrachtgever voor de video) bleek de Belg Klaas Proesmans, werkzaam bij het Water Reference Center, met goede connecties binnen het Internationale Rode Kruis.

Beetje bij beetje kon ik indertijd, in 2013, reconstrueren wat er gebeurd moest zijn in Oeganda. Proesmans was waarschijnlijk nog maar net begonnen met dat Water Reference Center — het was in feite zijn eenpersoons non-profitorganisatie. In 2012 was hij in Mexico bij een seminar van MMS-bedenker Jim Humble geweest en zwaar onder de indruk geraakt. Met zijn contacten bij het Rode Kruis zou hij wel iets van een onderzoek van de grond moeten kunnen krijgen, dacht hij. Via Humble kwam hij in contact met de Nederlander Leo Koehof, een vertaler van de boeken van Humble en met allerlei kwakzalverij vooral actief in Duitsland. Maar hij verbleef ook regelmatig in Oeganda.

Proesmans en Koehof troffen elkaar, na elkaar eerst in Duitsland gesproken te hebben, eind 2012 weer in Kampala, de hoofdstad van Oeganda. En vooral Proesmans liet er geen gras over groeien. Onder het mom van een waterzuiveringsexperiment wist hij binnen de kortste keren toestemming en medewerking te krijgen van de URCS om een veldexperiment op te zetten. Van een ander belangrijke MMS-aanhanger, Andreas Kalcker, kreeg ik een conceptovereenkomst voor die proef toegestuurd als bewijs dat het hele gebeuren echt niet verzonnen was. Maar in dat document staat maar heel zijdelings iets opgemerkt over eventuele positieve effecten in de malariabestrijding die er ook uit zouden kunnen blijken.

Chloordioxide

Het lokale waterbedrijf bevestigde dat chloordioxide gebruikt kon worden voor waterzuivering en daarmee was de zaak waarschijnlijk voldoende afgedekt voor de URCS in Kampala. Waarschijnlijk hebben ze gedacht dat als die witte meneer met zijn indrukwekkende connecties zo graag een experiment wil doen met waterzuivering, dan gaat hij zijn gang maar.

Het water en de druppels bleekwater staan gereed. (bron: YouTube)

De proef heeft dus plaatsgevonden, daarover bestond geen twijfel meer. Koehof filmde waarschijnlijk met een meegebrachte videocamera, maar Proesmans had er een lokale professionele videomaker voor ingehuurd. Allemaal, naar eigen zeggen, uit eigen middelen betaald.

Na afloop zal de URCS met het zogenaamde resultaat wel in hun maag hebben gezeten en waarschijnlijk klopt het wel dat er sprake was van overleg met Proesmans over hoe ze dit nu allemaal naar buiten moesten brengen (of in de doofpot zouden stoppen). Dat duurde blijkbaar zo lang dat Koehof ongeduldig werd, want via Kalcker, een collega-bisschop bij de Genesis II-kerk, bracht hij zijn eigen video naar buiten via YouTube — waarna de commotie begon en het Internationale Rode Kruis de zaak probeerde af te doen.

Big pharma

Helaas kwam er geen nadere opheldering van de URCS. Ik wees ze erop dat de kwakzalvers deze test voortaan zouden blijven aanvoeren als bewijs dat MMS werkt en daarom door Big pharma (dat natuurlijk ook het Rode Kruis in de zak heeft) wordt tegengewerkt. De video’s zijn in de loop van de tijd honderdduizenden keren bekeken op YouTube. Later in 2013 berichtte Koehof dat hij nog een soortgelijk onderzoek elders in Oeganda had uitgevoerd. Ook dit zou gefilmd zijn, maar beelden daarvan zijn nooit opgedoken. Nu ging het al wat moeilijker, lokale gezondheidsorganisaties hadden er lucht van gekregen en op het laatste moment moest Koehof van locatie wisselen. Het zou uitgevoerd zijn in een weeshuis met de hulp van een Oostenrijker die daar als vrijwilliger werkzaam was.

Autisme

In de jaren daarop probeerde ik te volgen wat met name Koehof nog meer zou uitspoken in Afrika, maar daarover kwam niets naar buiten. Wat MMS betreft was de aandacht van de media intussen voornamelijk gericht op de toepassing van het middel bij kinderen met autisme. Diverse onderzoeksjournalistieke televisieprogramma’s besteedden aandacht aan die onzalige praktijken, soms met verborgen camera. Er waren soms ook protesten tegen conferenties van MMS-aanhangers die door Koehof werden georganiseerd. In Nederland ging er ook een op het laatste moment niet door.

In 2017 dook ik met Myles Power, een vlogger die veelbekeken video’s maakt over kwakzalverij en complottheorieën, nogmaals in deze zaak. Power had contact opgenomen met Proesmans, maar dat leverde uiteindelijk weinig meer op dan een hoop gescheld. Hij spoorde wel de Oegandese cameraman op en kreeg van hem bijna het bronmateriaal te pakken. Totdat Proesmans daar net op tijd een stokje voor stak.

Veel verder kwamen we ook nu niet. Wel werd duidelijk dat er nog een aantal MMS-aanhangers met dezelfde truc — eerst bij iemand met een sneltest malaria ‘vaststellen’ en vervolgens enige tijd na inname van MMS met een bloeduitstrijk malariavrij verklaren — in andere Afrikaanse landen en in India actief waren.

Nog wat later nam Tom Porter, een journalist van Newsweek, contact op met ons. Eindelijk leek er dan een serieus medium ook geïnteresseerd in de zaak. Porter had de mogelijkheden om in Oeganda bij de URCS uit te vogelen hoe het nu echt had kunnen gebeuren. Er zou echter nog ruim een jaar en een overstap naar Business Insider overheen gaan, voordat hier een aantal interessante publicaties uit voortkwam.

Sam Little

Begin dit jaar was er inmiddels zoveel ophef ontstaan over de mishandeling van kinderen met autisme door MMS-aanhangers, dat bijvoorbeeld Amazon ervoor koos om hun boeken uit het assortiment te weren. Ook Facebook en YouTube traden op en verwijderden discussiegroepen en video’s.

De ontwikkelingen gingen opeens snel toen in het voorjaar een jonge Engelsman, Sam Little, contact opnam met journalisten en skeptische activisten die kritisch hadden geschreven over MMS. Hij vertelde vol bravoure dat hij net zelf in Oeganda wederom een test had gedaan waarbij mensen binnen maar liefst twee uur waren genezen van malaria. Hij had er ook video’s van als bewijs.

Little was bepaald onvoorzichtig en via Facebook was het niet lastig om te achterhalen waar hij in Oeganda werkte en met wie hij in contact stond. Er bleek sinds enige tijd een vrij omvangrijk netwerk van MMS-aanhangers actief te zijn. Die waren opgeleid door een Amerikaanse zendeling die in een heimelijk opgenomen gesprek pochte dat ze inmiddels al zo’n 50.000 Oegandezen hadden behandeld. Misschien is dat grootspraak, feit is wel dat er op de video’s van Little genoeg bijeenkomsten te zien zijn om aannemelijk te maken dat het de bedoeling was om het gebruik van MMS breed uit te dragen en ook dat het heel bewust in het geniep moest gebeuren.

Een kind krijgt de oplossing met MMS te drinken tijdens een van de veldproeven van Sam LIttle (bron: Facebook)

Enno Freye

Little bleek geïnteresseerd geraakt in MMS door een positieve ervaring van iemand uit zijn omgeving. Met name de video’s over de proef in Oeganda uit 2012 hadden hem op het idee gebracht om zelf ook zulke tests te gaan doen — wetend dat hij hiermee allerlei regels zou overtreden, maar in de verwachting dat dit in Oeganda wel ongestraft kon. In zijn reacties op critici voerde hij echter ook aan dat er wetenschappelijk bewijs was dat MMS werkt en hij wees daarvoor op een publicatie uit 2018 van een Duitse onderzoeker, Enno Freye.

Inderdaad vond ik in het tijdschrift GSC Biological and Pharmaceutical Sciences (2018;2:6–17) een artikel van Enno Freye, Hans-Peter Strobel en Olivia M. Weber. Het artikel beschreef een proef in Kameroen met een nieuw combinatiepreparaat genaamd malachloriet. Details over de locatie van het onderzoek ontbraken. Geen spoor van enige betrokkenheid, laat staan toestemming, van Kameroense gezondheidsinstanties. Het wetenschappelijk niveau is bedroevend, met veel aandacht voor volstrekt standaard microscopieprocedures, alsof de auteurs een leerboek hadden overgeschreven.

Verder ging het om een combinatiepreparaat waarin tevens een echt werkend middel tegen malaria zou zitten. Hoe dachten de auteurs er conclusies over de werkzaamheid van het deel dat chloordioxide zou opleveren uit te kunnen trekken? En dat ook nog eens zonder controlegroep?

Inmiddels ingetrokken artikel van Freye.

Genoeg reden om deze studie, ook nog eens gepubliceerd in een tijdschrift dat alle kenmerken van predatory open access vertoont, te negeren. Maar Freye, weliswaar met 78 jaar stevig op leeftijd, leek op het eerste gezicht een serieuze wetenschapper. Volgens zijn profiel op de website Research Gate als adjunct-professor verbonden aan de Heinrich Heine-universiteit in Düsseldorf.

Freye noch zijn coauteurs reageerden op mijn vragen, dus toen besloot ik maar eens aan te kloppen bij de universiteit. Daar kreeg ik te horen dat ze Freye net een paar maanden tevoren hadden laten weten dat ze zijn titel hadden ingetrokken omdat hij ‘de integriteit en het vertrouwen dat bij deze titel hoort, had geschonden’. Het zou overigens nog weken duren voor een mededeling daaromtrent ook op de website van de universiteit was terug te vinden, dat gebeurde pas nadat Business Insider erover berichtte. En als om te bewijzen dat wonderen nog niet geheel de wereld uit zijn, heeft het tijdschrift het artikel na mijn opmerkingen ingetrokken.

Arrestaties

Door alle publicaties in Business Insider en The Guardian over de praktijken van Little en consorten kwamen de Oegandese autoriteiten in actie. Little en een aantal Oegandese MMS-aanhangers werden na een korte klopjacht gearresteerd en het lijkt erop dat ze lange gevangenisstraffen tegemoet kunnen zien. In de laatste communicatie met Little vertelde hij dat hij van plan was geweest ook een test met hiv-patiënten op te zetten. Over de proef in 2012 vertelde een URCS-medewerker aan Business Insider dat ze indertijd misleid waren door Koehof en Proesmans. Nog steeds geen details over de toedracht en ook alleen op basis van anonimiteit. De reputaties van een aantal betrokkenen moeten waarschijnlijk nog steeds beschermd worden.

Waar Proesmans tegenwoordig uithangt en wat hij uitspookt, is me onbekend. De website van zijn Water Reference Center, met al zijn Rode Kruis-connecties, staat nog steeds online, terwijl er sinds 2012 geen enkele activiteit lijkt te hebben plaatsgevonden. Koehof is in mei dit jaar onverwachts na een kort ziekbed overleden.

Kwakzalvers zonder grenzen