Welkom in Trumpland
De alternatieve feiten van illusionist Victor Mids
door Herman de Regt en Hans Dooremalen – Skepter 30.2 (2017)
TRUMPLAND is het land waar alternatieve feiten worden geaccepteerd en waar onwaarheden als waarheden worden gepresenteerd. Het lijkt steeds dichterbij te liggen. Vinden alternatieve feiten vooralsnog expliciet en doorzichtig hun weg naar het publiek, inmiddels doen ze dat ook impliciet en geniepig. Bijvoorbeeld in het televisieprogramma Mindf*ck van Victor Mids, waarin kijkers op het verkeerde been worden gezet en correctie achterwege blijft.
In Mindf*ck kan het kijkerspubliek op een vermakelijke manier kennisnemen van het verontrustende gegeven dat mensen vaak en bijzonder eenvoudig kunnen worden misleid. Aangezien goedgelovigheid dramatische consequenties kan hebben — van geldverslindende managementbeslissingen tot hardnekkige vooroordelen en religieus gevoed geweld — is het verstandig om onszelf zo’n spiegel voor te houden.
In zijn televisieshow lijkt Mids dit te doen door zijn kennis als illusionist te combineren met zijn psychologische en fysiologische kennis als arts. Veel kijkers hebben helaas niet door dat de psychologische verklaringen die Mids geeft voor zijn trucs juist onderdeel zijn van die trucs: ze zien niet dat het om psychologische nepverklaringen gaat. De trucs veroorzaken zo bij de kijker onware overtuigingen over wat psychologisch mogelijk is.
De supermarkttruc
Dat kijkers werkelijk misleid worden, blijkt wel uit de recensies van het programma door Jean-Pierre Geelen (de Volkskrant, 5 januari 2015), Han Lips (Het Parool, 6 januari 2015), en Maaike Bos (Trouw, 30 april 2017). Zij accepteren simpelweg Mids’ psychologische nepverklaringen.
Neem de supermarkttruc. Een jongen wordt een supermarkt ingestuurd om een boodschappenmandje te vullen. Mids en een supermarkt-collega blijven bij een ton staan, met daarop een mandje dat onder een doek verstopt is. Pas wanneer de jongen zijn gevulde mandje op de ton ernaast zet, wordt door Mids het doek van de mand gehaald. Er blijken dezelfde boodschappen in te zitten! Het lijkt erop dat Mids al voordat de jongen zijn mandje vulde, wist welke artikelen hij ging pakken. Hoe kan dat?
De psychologische verklaring die Mids in het programma geeft, is dat de jongen onbewust beïnvloed werd door posters in de winkel met daarop de producten die in het mandje terecht kwamen. Geelen en Lips accepteren deze verklaring. Maar die verklaring is onzin! Mids geeft opzettelijk een verkeerd beeld van de wetenschappelijke psychologie. De psychologie leert ons juist dat zo’n sterke, precieze en onbewuste beïnvloeding hier helemaal niet plaatsvindt.
Hoe gaat de truc dan wel? Laten we ervan uitgaan dat de jongen niet in een complot zit met Mids. We weten ook dat onbewuste beïnvloeding onmogelijk zo sterk is als Mids zegt. Wanneer weet Mids dan welke boodschappen de jongen pakt? Dat weet hij pas als hij ze uit de schappen pakt. Mids’ team vult dan snel een mandje met dezelfde producten. Dat moet dan verwisseld worden met het mandje onder het doek, wat een koud kunstje is voor een illusionist met een heel productieteam en een gewillige supermarkt-collega. Maar hoe kan het dan dat de jongen langs posters lijkt te lopen met daarop precies de producten die in zijn mandje belandden? Dat kan dus niet. Mids wist vooraf niet welke boodschappen de jongen zou pakken en dus zijn de beelden van de posters later toegevoegd.
De menukaarttruc
Maaike Bos zegt over Mids in Trouw: ‘Behalve magie-expert is hij ook arts en zegt zijn wetenschappelijke kennis van de werking van het brein slim te gebruiken. Elke week geeft hij inzicht in psychologische principes zoals de werking van afleiding en beïnvloeding van het onderbewustzijn. Zo bleek […] dat mensen eerder het broodje kiezen dat op de menukaart cursief gedrukt staat. De proefpersonen kregen hun gerecht al geserveerd voordat ze het hardop besteld hadden.’
Ook aan deze truc komt geen psychologie te pas. Mids geeft gedrukte menukaarten aan drie deelnemers. Zij kiezen in gedachten een gerecht uit. Vervolgens worden borden met ondoorzichtige schoteldeksels geserveerd per deelnemer. Pas dan zeggen ze hardop wat ze in gedachten hebben besteld. Dat blijkt drie keer juist te zijn! Vervolgens zegt Mids dat dit komt doordat hun gekozen gerecht in cursief op de menukaart staat afgedrukt. Maar dat is niet waar. Het is gewoon een goede wisseltruc, waarvoor — het zij gezegd — het productieteam behoorlijk wat werk verzet.
Journalisten denken dat iemand door onbewuste beïnvloeding producten in een winkelmandje stopt of een gerecht van een menukaart kiest. Uit psychologisch onderzoek blijkt echter dat dit zo helemaal niet kan. En Mids weet dat. Eerst worden mensen met een truc voor de gek gehouden, maar daarna nóg een keer met een nepverklaring! Het programma zou beter Double Mindf*ck kunnen heten.
Mensen krijgen keer op keer een foutief beeld van de ‘kracht van de menselijke geest’ aangeboden en denken dat er meer mogelijk is dan we gewoonlijk aannemen. Dit is, onzes inziens, niet wenselijk. In onze samenleving zijn velen afhankelijk van psychische hulp, en door Mids’ pseudowetenschap kunnen ze daar al snel overdreven verwachtingen van koesteren. Misschien gaan psychisch hulpbehoevenden zelf aan de slag met de door Mids gesuggereerde kracht van hun geest, in plaats van naar professionele psychologen… Waarom dit risico?
Het format
Het recept van de trucs van Mids is duidelijk: hij toont eerst een informatieve animatie van een bestaand psychologisch effect, vervolgens toont hij een ordinaire goocheltruc en doet daarbij alsof het een spectaculair psychologisch experiment is dat het zojuist uitgelegde effect illustreert. De gesuggereerde wetenschappelijke verklaring is een nepverklaring.
Nog een voorbeeld (het worden nu varianten op een thema). Je kunt volgens Mids een pokerface wel degelijk aflezen. Van twee kaartspelers met een pokerface raadt Mids correct de door hem ongeziene kaarten. Wat Mids uitvoert is een simpele kaarttruc, terwijl hij doet alsof de kijkers getuige zijn van ingenieuze psychologische manipulatie. Mids lijkt te illustreren waartoe de psychologie in staat is.
Uit onderzoek zou namelijk blijken dat het knipperen van je ogen iets verraadt over de aandachtfuncties in je brein. Mids haalt dit waarschijnlijk uit een artikel van Daniel Smilek en anderen uit 2010, ‘Out of mind, out of sight’, gepubliceerd in Psychological Science [pdf]. Volgens Mids kun je hiermee een kaart in de handen van een speler met een strak pokerface raden, door te kijken wanneer hij knippert met zijn ogen. Mids bedriegt de boel, want het gaat niet om psychologie, maar om een kaarttruc.
In de handen van Mids lijkt de psychologie welhaast tot alles in staat! Een typisch alternatief feit. In onze wetenschapsfilosofische lezingen over wat psychologie zegt over de werking van de menselijke geest, voor zowel middelbare scholieren, als academische studenten, als gepensioneerde ingenieurs, moeten we dit Mindf*ck-beeld van de psychologie eerst krachtig corrigeren voordat we verder kunnen met onze verdediging van de wetenschap als meest betrouwbare bron van onze kennis over de wereld en onszelf.
De reclametruc
De in Groot-Brittannië beroemde illusionist Derren Brown is in het verleden fel bekritiseerd door de journalist Simon Singh (Daily Telegraph, 10 juni 2003). Onze punten van kritiek op Mids’ wetenschappelijke nepverklaringen zijn analoog aan die van Singh: Mids bedriegt het publiek door een onjuist beeld van de psychologie te geven, Mids liegt over waartoe de menselijke psyche in staat is, en Mids maakt het onderscheid tussen waarheid, wetenschap, en subjectieve mening alleen maar onduidelijker — juist in een tijd van groot cynisme.
Er zijn veelzeggende voorbeelden van slachtoffers van de trucs van Brown. We geven er eentje om te laten zien hoe overtuigend de ‘psychologische experimenten’ van Brown en consorten zijn, zelfs voor kritische geesten.
Brown stuurt een taxi naar twee reclamemensen om ze op te pikken voor een experiment. Ze rijden dwars door Londen naar de afgesproken plek. Daar aangekomen krijgen ze van Brown de opdracht een naam, een slogan en een logo te maken voor een taxidermiewinkel: een winkel waar mensen hun huisdier kunnen laten opzetten. Ze gaan aan de slag en na lang werken komen ze met de naam ‘Animal Heaven’, de slogan ‘The best place for dead animals’ en het logo: een bruine beer die een harp bespeelt, twee engelenvleugels, een dierentuinhek op wolken. Daarna onthult Brown zijn voorspelling, die al die tijd in een envelop zat, waarmee de reclamemensen op de proppen zouden komen: deze is bijna identiek aan wat de reclamejongens ontwierpen!
De verklaring die Brown geeft, is psychologisch. De reclamemannen zouden zijn geprimed met beelden (onbewust beïnvloed door subliminale prikkels) tijdens hun doelbewust uitgezette taxirit door Londen. Ze zouden hebben getekend wat ze onderweg onbewust hebben opgevangen. Maar Brown paste slinks een simpele, goed getimede wisseltruc toe met de envelop waarin zijn ‘voorspelling’ zat.
De slachtoffers
Allereerst is er de reclamemaker Edward van de Ridder van bureau NOISE. In Mind Magazine van juni 2008 zegt hij na het zien van de video: ‘Reclamemakers zijn ook gewoon mensen die de hele dag door onbewust dingen waarnemen’. Hij accepteert Browns verklaring en dat geeft te denken: wat achten reclamemensen nog meer mogelijk?
Tijdens presentaties laat Victor Lamme geregeld dit voorbeeld van Brown zien om te illustreren hoe belangrijk priming kan zijn. Lamme is hoogleraar cognitieve neurowetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en doet erg interessant onderzoek naar de werking van het brein, visuele waarneming en het bewustzijn. In zijn boek De vrije wil bestaat niet uit 2011 geeft hij netjes aan wat we weten over priming en subliminale beïnvloeding, en wat overdreven is. En tóch trapt hij in Browns’ nepverklaring. Het effect van zulke nepverklaringen gegeven door goochelaars als Brown en Mids kan dus moeilijk overschat worden.
Evenzo schrijft de Nijmeegse hoogleraar cognitiefilosofie Marc Slors in zijn boek Dat had je gedacht! over de video van Brown: ‘Terwijl de reclamemakers de indruk hadden dat hun ideeën ontstonden in hun bewuste pogingen om een poster te bedenken, waren de ideeën al voorgekookt. Hun bewuste processen waren niet het begin van de ideeën, maar slechts een stap in een proces dat van onbewust opgeslagen beelden naar een eindproduct — de poster — leidde.’
We rest our case, zouden we willen zeggen.
Gebruikmakend van het idee dat het in een truc nu eenmaal erg moeilijk is om de feiten vast te stellen, ziet Mids kans om met alternatieve feiten te komen: u denkt dat er iets aan de hand is, maar juist het tegenovergestelde lijkt het geval. Het publiek wordt gevraagd om zelf de conclusie te trekken, terwijl de zaken zo worden ingekleed dat de psychologische nepconclusie van Mids plausibeler moet klinken. Ongelukkigerwijs gebeurt dit op zo’n manier dat velen deze alternatieve feiten accepteren en dus onwaarheden geloven.
De mening van Mids
Mids zegt over Mindf*ck in het Algemeen Dagblad (9 mei 2016): ‘De ene keer leer je [er] wat van, de andere keer word je compleet op het verkeerde been gezet. Het is leuk om te spelen met dat spanningsveld.’
Leuk? Eerst vertelt hij iets over bijvoorbeeld spiegelneuronen, leugendetectie of out-of-body-ervaringen, om vervolgens op grond van dit onderzoek een ‘experiment’ te doen met een spectaculaire uitkomst waarvoor een psychologische nepverklaring wordt gesuggereerd. Hij presenteert zo alternatieve feiten: de kijker weet immers niet wanneer hij iets leert en wanneer hij een illusie krijgt voorgeschoteld.
In een recenter interview in de Volkskrant (31 maart 2017) spreekt Mids zijn verontwaardiging uit over Trumps idee van ‘alternatieve feiten’, maar hij doet er intussen graag aan mee. Zo is het een alternatief feit dat het knipperen van ogen gebruikt kan worden om te zien of iemand juiste informatie verstrekt — je mag toch hopen dat politie en justitie niet voortaan op het knipperen van ogen afgaan om te zien of iemand schuldig is…
Moet Mids stoppen met Mindf*ck? Ach nee, zijn show is onderhoudend. Mids moet simpelweg de nepwetenschappelijke verklaringen en alternatieve feiten achterwege laten. Die vinden we in Trumpland, en daar wil niemand wonen.
Victor Mids reageerde niet op herhaalde verzoeken om een reactie
Toegevoegd bij online publicatie.
In het interview in de Volkskrant van maart 2017 zegt Mids wel iets over het commentaar van De Regt en Dooremalen (dat zij in andere media al eerder uitten):
Voorgoed teleporteren naar een onbewoonde plek: vlogger R.J. van Bekkum, die jouw trucs ontmaskert, of boze wetenschappers die stellen dat je nepverklaringen geeft voor je neuromagische trucs?
‘Voordat ik hier antwoord op geef, moet ik eerst benadrukken dat ik vind dat iedereen iets mag zeggen over wat ik doe. Maar ik zou toch eerder die vlogger teleporteren. Ik heb zijn filmpjes niet gezien, maar ik hoor dat hij allerlei verklaringen geeft die niet eens kloppen. En Mindf*ck zit zo gelaagd in elkaar, we gebruiken altijd meerdere technieken. Mocht je zo’n vlog kijken, ongeacht of hij het wel of niet goed heeft bij welke illusie dan ook, dan haalt dat de magie weg uit jouw brein.‘Die wetenschappers, en daar heb ik maar één keer wat van gehoord hoor, moeten ondertussen ook wel onderschrijven dat de wetenschappelijke verklaringen achter Mindf*ck echt zijn en dat Nederland dat ook wel echt heeft omarmd. Wat zij beweren is veel minder schadelijk dan wat die vlogger doet, want zij schrijven er een keer iets over en dan kun je zelf bepalen of je er wel of niet achter staat. Dat haalt de magie niet weg.’