Het virus van het Zika-complot

Samenzweringstheorieën hebben wel wat van virussen. In veel gevallen doen ze tamelijk onschuldig de ronde aan de zelfkant van de samenleving, maar af en toe muteren ze tot een besmettelijker variant. Dan kunnen ze leiden tot een grootschalige uitbraak met ernstige gevolgen in de echte wereld.

Het is ironisch dat een samenzweringstheorie over een echt virus, namelijk het Zika-virus dat in Brazilië al tot een epidemie heeft geleid, nu ook dit gedrag vertoont. De eerste manifestatie was een obscure bijdrage op 25 januari aan de nieuwswebsite Reddit. Dat het in de subcategorie conspiracies stond, was natuurlijk al een waarschuwing. Daar stond het tussen tirades over de waarheid inzake 9/11. De inzender bediende zich van het doorzichtige pseudonym redditsucksatbanning.

De aantijging luidde dat het kleine Britse bedrijf Oxitec onopzettelijk de Zika-epidemie had veroorzaakt. Dat had in 2011 bij wijze van proef genetisch gemodificeerde mannetjesmuggen losgelaten in Noordoost-Brazilië, om de knokkelkoorts te bestrijden. Het ging om mannetjes –  die dus niet steken –  maar die een gen hadden dat dodelijk is voor hun nakomelingen. Als je die loslaat, paren die met de aanwezige vrouwtjes.

De proef vond plaats in de stad Juazeiro in de deelstaat Bahia in het najaar van 2011. Een wetenschappelijk artikel over de proef stelde dat ter plaatse het aantal Aedes aegypti-muggen met 90 procent daalde. Dat maakt de methode van Oxitec veel aantrekkelijker dan het gebruikelijk sproeien met insecticide. Deze muggensoort kan zowel knokkelkoorts als Zika overbrengen, dus beide ziekten kunnen worden bestreden met dezelfde methode.Het stukje op Reddit beweerde dat de plek waar de gemodificeerde muggen waren losgelaten ook ongeveer samenviel met de locatie van de allereerste Zika-uitbraak. Deze bewering werd drie dagen later herhaald op de alternatieve nieuwssite AntiMedia, op 28 januari. Daar stond ook een handige kaart bij met een grote rode pijl die wees naar de plaats van de muggenproef, tamelijk dicht bij de gevallen van Zika.

Oeps. Er zijn twee plaatsen Juazeiro in Brazilië, en de pijl wees naar Juazeiro do Norte in de deelstaat Ceará, ongeveer 300 kilometer van de muggenplek. Dit was snel ontdekt door onzindoorprikker en wetenschapsblogger Christie Wilcox.  Juazeiro en Juazeiro do Norte zijn respectievelijk 500 en 600 kilometer verwijderd van Recife, aan de kust, waar volgens deskundigen de Zika-uitbraak begon.

De tijd klopte ook al niet. De eerste melding van Zika in Brazilië was pas in 2015, maar Oxitec was al zoals vermeld in 2011 bezig met hun muggenproef. Men heeft sterke vermoedens dat het Zika-virus in Brazilië arriveerde via een uitbraak die in 2013 in Frans Polynesië plaatsvond, die op zijn beurt weer te herleiden was tot een epidemie in 2007 in Micronesië, een eilandengroep ten noorden van Australië. Met andere woorden, de genetisch gemanipuleerde muggen kregen de schuld van een ziekte die al vier jaar eerder op het vrijwel exact tegenoverliggende punt op de aardbol woedde.

De Russische nieuwszender RT is er altijd als de kippen bij om stemming te maken tegen genetische manipulatie; dit is onderdeel van Poetins antiwesterse campagne. RT nam het verhaal op 30 januari over, met een gekopieerde foute kaart en wat extra citaten van zogenaamde experts die in feite anti-biotech actievoerders waren.

Vervolgens nam het Britse blad Daily Mail dit weer over op 31 januari, met de suggestieve kop: ‘Wetenschappers schuldig aan zika?’

Het verhaal begon rond te zoemen op de social media. Kennissen van mij zagen het verhaal op hun Facebook-tijdlijn verschijnen. Op 1 februari muteerde het verhaal alweer. De schuldige was de redacteur van de Ecologist-website, ene genaamd Oliver Tickell. Hij bedacht de kop: ‘Pandora’s box: how GM mosquitos could have caused Brazil’s microcephaly disaster’.  Het correcte meervoud van ‘mosquito’ was te hoog gegrepen voor deze milieujournalist.

Tickell citeerde artikelen uit 2001 en 2014 van deskundige Dr. Mae Wan Ho. Tickell opperde dat het DNA dat gebruikt was om de muggen van Oxitec te maken op de een of andere manier was overgesprongen naar het Zika-virus, waardoor het muteerde in een vorm waar de patiënten erger ziek van worden. Tickells verhaal is behoorlijk technisch vanwege de citaten van dr. Ho die helemaal lyrisch wordt over ‘geïntegreerde transposon vectors’ en meer geleerderige praat.

De Ecologist vertelde echter niet zoveel over dr. Ho en haar deskundigheid. Ze is al meer dan tien jaar actie aan het voeren tegen genetische manipulatie, en verdeelt haar tijd tussen het aan de man brengen van antivaccinatieleugens over BMR, bizarre ideeën over mobieltjes die kanker veroorzaken, pseudowetenschappelijke zweefkezerij over homeopathie en holistische Chinese geneeskunde.

Tickell maakt ook een heel fundamentele vergissing. De muggen konden niet per ongeluk wat DNA in de genen van het virus invoeren, want Zika heeft helemaal geen DNA. Het is een RNA-virus. Bovendien is het stuk waar het over gaat een sliert van 8400 baseparen, bijna even groot als het hele Zika-genoom. Wat Tickell voorstelde is biologisch onmogelijk en het verhaaltje van de Ecologist is gewoon sciencefiction. Wie doorscrolt ziet helemaal onderaan een author’s note 2 staan, waarin Tickell toegeeft ‘the hypothesis set out above is probably incorrect‘.

Het gevaar in de echte wereld van dit soort onzin is aanzienlijk. De muggenmethode van Oxitec kan misschien wel miljoenen Brazilianen beschermen tegen Zika én knokkelkoorts. En de Olympische Spelen in Rio beschermen. Maar dat gaat niet gebeuren als deze samenzweringstheorie zich uitbreidt. De Braziliaanse autoriteiten zijn nu al bezig Oxitec tegen te houden bij hun plannen om de proeven op grotere schaal te herhalen.

Er zijn historische precedenten. Mythen die de ronde deden in Nigeria hebben pogingen om polio uit te roeien ernstig gehinderd. De aids-ontkenners hebben onder het bewind van Mbeki in Zuid-Afrika meer dan 300.000 vermijdbare sterfgevallen veroorzaakt. Naar verluidt heeft Mbeki het ‘aidsontkenningsvirus’ op het internet opgedaan. Ik hoop maar dat niemand bij de Braziliaanse overheid de Daily Mail en de Ecologist leest en serieus neemt, want dat zou ook onschuldige levens kunnen eisen.

Dit artikel is een vertaling en bewerking van een artikel op de website van The Guardian. Overgenomen met toestemming.